نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل سوم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران (سیستان و بلوچستان)

ت) بینجو بلوچستان: بینجو در اصل یک ساز بلوچی نیست و حدود پنجاه سال پیش، از پاکستان به بلوچستان ایران مهاجرت کرده است. این ساز از خانواده سازهای زهی مضرابی (زخمه ای) مقید است که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد. بینجو اگرچه یک ساز زهی مضرابی مقید است، اما انگشتان دست نوازنده با وترها و پرده ها تماس نمی یابند و این عمل با دکمه ها یا شستی ها و تیغه های فلزی صورت می گیرد. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری بینجو: بینجو یک جعبه طنینی هندسی شکل نسبتاً کشیده و دراز، با عمق کم دارد که روی آن صفحه چوبی قرار دارد و خرک روی این صفحه نصب شده است. این ساز ۶ وتر، ۶ گوشی و ۳ شیطانک دارد. از روی شیطانک اصلی، دو وتر اصلی بینجو یعنی وترهای سوم و چهارم عبور می کنند. دو شیطانک دیگر مربوط به وترهای جانبی اول و ششم است و وترهای دوم و پنجم فاقد شیطانک هستند. پرده های فلزی بینجو فقط با وترهای سوم و چهارم تماس می یابند و از بقیه وترها به صورت آزاد استفاده می شود. روی صفحه ساز یک چوب نسبتاً طویل به عنوان پایه برای پرده ها و شیطانک اصلی وجود دارد و روی این پایه که به منزله دسته بینجو است پرده ها به صورت تیغه های فلزی نازک قرار دارند. روی جعبه طنینی نیز یک حفاظ چوبی قرار دارد که دکمه ها یا شستی ها زیر آن نصب شده اند. برای هر پرده یک شستی وجود دارد که انگشتان دست چپ نوازنده با آنها در تماس است. وضعیت قرار گرفتن دکمه ها در زیر دست چپ نوازنده تقریباً مانند وضعیت کلاویه های پیانو است. 

پرده بندی بینجو: بينجو اغلب در پاکستان ساخته می شود و ظاهراً قصد سازندگان آن در نصب تیغه ها یا پرده های فلزی ثابت، ایجاد صداهای کروماتیک تامپره است. بررسی دقیق تر نشان می دهد به خاطر عدم دقت کافی در نصب پرده ها و یا دستکاری نوازندگان، صداهای حاصل از این ساز غالباً با فواصل گام کروماتیک تامپره مطابقت کامل ندارد.

تکنیک های اجرایی بینجو: بینجو با مضرابی از جنس پلاستیک نرم، طوری نواخته می شود که مضراب تقریباً با همه وترها در تماس است. به علت ساختمان ویژه بینجو، این ساز تکنیک های اجرایی دست راست گسترده ای ندارد. مضراب رفت، مضراب برگشت، ریز و دراب از مهمترین تکنیک های دست راست در این ساز هستند. برای گرفتن دکمه ها یا شستی های بینجو از هر پنج انگشت دست چپ استفاده می شود.

موارد و نوع استفاده بینجو: امروزه در همه مناطق بلوچستان به ویژه شهرها از بینجو در نمونه های مختلف موسیقی بلوچستان، به ویژه اجرای ترانه های شاد بلوچی (سوت) استفاده می شود. بینجو در گروه های اجرا کننده موسیقی بلوچی در کنار سایر سازهای متداول در بلوچستان نواخته می شود. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان بینجو: این ساز را همان طور که اشاره شد ـ معمولاً در پاکستان می سازند و در ساخت آن بیشتر از چوب های متداول در محل، مانند حد یا ببر استفاده می شود. 

ث) سروز (سرود) يا قیچک بلوچستانی: سروز که در بلوچستان پاکستان به آن «ساروز» یا «سارود» می گویند در زبان فارسی به قیچک یا غرک معروف است. در متون منظوم و منثور فارسی و نیز رساله های موسیقی قدیم ایران، نام این ساز به صورتهای غژک، غزک، غچک (قچک) و غز نیز آمده است. همایون جان شجریان نیز، تصنیفی به نام قیچک کولی را که از شاهکارها و سروده های دماوند شعر معاصر فارسی، حضرت استاد محمد رضا شفیعی کدکنی که از مفاخر خراسان عزیزتر از جانم هستند، را در دستگاه دشتی با  آهنگ سازی حمید متبسم اجرا نموده است. قیچک از سازهای رایج در ایران قدیم بوده و امروزه تمرکز عمده آن در ایران به بلوچستان و سیستان محدود است و به طور پراکنده به مناطقی از استان های هرمزگان و کرمان نیز مهاجرت کرده است. قیچک یا سروز، مهم ترین و اصیل ترین ساز در موسیقی بلوچستان ایران و از خانواده سازهای زهی آرشه ای (کمانی) مقید است که در رده بندی سازها در گروه زه صداهای آرشه ای قرار می گیرد.

ویژگیهای ظاهری و ساختاری قیچک بلوچی: کاسه طنینی قیچک حجیم و دو قسمتی ست و دو فرو رفتگی در دو طرف آن وجود دارند که در سطح جلویی کاسه به هم می پیوندند و آن را از سمت جلو به دو قسمت تقسیم می کنند. دو قسمت کاسه از داخل به هم متصل هستند و قسمت پایینی کوچک تر و کم حجم تر از قسمت بالاییست و روی آن پوست می کشند. قسمت میانی کاسه بالایی با یک صفحه مشبک چوبی پوشیده شده اما دو طرف این صفحه باز است. قیچک دسته ای کوتاه و نسبتاً کلفت دارد. سرپنجه یا جعبه گوشی ها که حدود ۱۰ گوشی در آن قرا می گیرند و نسبتاً حجیم است به تاج قیچک منتهی می شود که به سمت عقب ساز کشیده شده است. قیچک بلوچی ۱۱ وتر و ۱۱ گوشی دارد و وترها به دو گروه تقسیم می شوند:

گروه اول، ۴ وتر اصلی هستند که روی آنها آرشه کشیده می شود و گروه دوم، ۷ وتر فرعی (واخوان ها) هستند که روی آنها آرشه کشیده نمی شود و با ارتعاش وترهای اصلی مرتعش می شوند. وترهای اصلی از یک طرف به سیم گیر و از طرف دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک به گوشی ها متصل می شوند. وترهای واخوان نیز از یک طرف به سیم گیر و از طرف دیگر پس از عبور از سوراخ های ایجاد شده در بدنه خرک و گذشتن از روی شیطانک به گوشی های مربوط به خود متصل می شوند. از ۱۱ گوشی قیچک بلوچی، ۱۰ گوشی در قسمت سرپنجه و یک گوشی که مربوط به آخرین وتر واخوان است در قسمت جانبی دسته قرار دارند. آرشه قیچک یک ترکه باریک کمانی شکل چوبی ست که به دو سر آن رشته هایی از موی دم اسب بسته شده اند.

تکنیک های اجرایی قیچک بلوچی: ساختمان آرشه قیچک بلوچی اگرچه کمانی ست اما موی آن در مقایسه با آرشه کمانچه محکم تر و سفت تر است و نوازنده می تواند با شل یا سفت کردن موی آرشه با انگشتان دست راست، نوسان هاي مختلفی ایجاد کند. لگاتو، آلاپونتا، آلتالونه، دتاشه، آلاکوردا و سپاراتو از تکنیک های ممکن یا رایج آرشه کشی در محدوده امکانات اجرایی این ساز هستند. هنگام انگشت گذاری روی وترها با انگشتان دست چپ، انگشت و وتر با دسته قیچک تماس نمی یابند و به این ترتیب، میزان فشار انگشت بر وتر اهمیت زیاد دارد. معمولاً روی وترهای اول، دوم و چهارم انگشت گذاری می کنند و از وتر سوم که جنس آن از زه است، جز در موارد معدود، به صورت دست باز استفاده می شود. 

موارد و نوع استفاده قیچک بلوچی: قیچک، ساز همراهی کننده بیشتر نمونه های موسیقی آوازی بلوچستان است که غالباً همراه با سایر سازهای بلوچی در مواردی چون مجالس عروسی و شادمانی و مراسم گواتی (موسیقی درمانی) استفاده می شود اما نواختن تنهای آن نیز متداول است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان قیچک بلوچی 

کاسه طنینی و گوشی ها: چوب های پر پوک، توت، کهور

پوست: پوست آهو، گوسفند

سیم گیر: میخ چوبی یا فلزی

خرک: شاخ، چوب گردو، چوب توت

وترهای اول، دوم و چهارم: سیم فولادی سفید، نخ ابریشمی نسوز

زه وترهای واخوان: سیم فولادی سفید

چوب آرشه: چوب گز

موی آرشه: موی دم اسب

ه) قیچک سیستانی: امتداد دسته قیچک سیستانی از نظر ویژگی های ظاهری و تکنیک های اجرایی تا حدودی به قیچک بلوچی شباهت دارد اما ساختمان و تکنیک های ساده تری دارد. با فراموش شدن تدریجی رباب امروزه قیچک، تنها ساز زهی ناحیه سیستان و مهم ترین ساز در همراهی با آواز است. این ساز نیز از خانواده سازهای زهی آرشه ای (کمانی) مقید است که در رده بندی سازها در گروه زه صداهای آرشه ای قرار می گیرد. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری قیچک سیستانی: با وجود شباهت هایی میان قیچک سیستانی و بلوچی، تفاوت هایی نیز میان این دو ساز هم خانواده دیده می شوند. کاسه طنینی این ساز که از قیچک بلوچی بلندتر و لاغرتر است دو قسمتی است و این دو قسمت از داخل به هم مرتبط هستند. روی دهانه قسمت پایینی کاسه پوست کشیده شده و قسمت بالایی کاسه از قسمت پایینی حجیم تر است و در وسط آن یک صفحه چوبی مشبک قرار دارد. بدنه اصلی این ساز شامل کاسه طنینی، دسته، سرپنجه و تاج یکپارچه است. قیچک سیستانی نیز دارای دسته ای کوتاه و کلفت است و ۳ وتر اصلی و وتر فرعی (واخوان ها) و ۱۰ گوشی دارد. ۹ گوشی در قسمت سرپنجه و یک گوشی معمولاً در کنار دسته قرار دارد که مربوط به آخرین وتر واخوان است. وترها به دو گروه اصلی و فرعی (واخوان ها) تقسیم می شوند. روی وترهای اصلی آرشه کشیده می شود و وترهای فرعی (واخوان ها) با ارتعاش وترهای اصلی به صدا در می آیند. از ۳ وتر اصلی قیچک سیستانی فقط روی وترهای اول و سوم انگشت گذاری می کنند و از وتر دوم به صورت دست باز استفاده می شود. روی خرک بعضی قیچک های سیستانی سوراخ هایی برای عبور وترهای فرعی (واخوان ها)  ایجاد شده اند. آرشه قیچک سیستانی یک ترکه چوبی خمیده است که به دو سر آن رشته هایی از موی دم اسب بسته شده است.

تکنیک های اجرایی قیچک سیستانی: استاکاتو، لگاتو، ترمولو (به ندرت)، آلاپونتا، آلتالونه، دتاشه، آلاکوردا و سپاراتو از مهم ترین تکنیک های اجرایی دست راست در محدوده امکانات اجرایی این ساز هستند. روی وترهای اصلی اول و سوم طوری انگشت گذاری می شود که انگشت و وتر با دسته قیچک تماس نمی یابند. گلیساندو (به طور محدود)، پیتزیکاتو دست چپ و … از تکنیک های دست چپ در این ساز هستند.

موارد و نوع استفاده قیچک سیستانی: امروز قیچک مهم ترین ساز در همراهی با آوازها و ترانه های سیستانی است و معمولاً با دو ساز دیگر همراهی می شود که یکی دهل بزرگ مستیان مالکی است و مانند تمبک با دست نواخته می شود و دیگری قاشقک یا زنگ های مضاعف (دوتایی) کوچکیست که به انگشتان دست بسته می شوند. در قدیم دایره قیچک را همراهی می کرده و در چند دهه اخیر تمبک به تدریج جایگزین دایره شده است. از قیچک سیستانی در مراسم شادمانی، عروسی و ختنه سوران استفاده می شود.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان قیچک سیستانی 

بدنه اصلی (کاسه طنینی، دسته، سرپنجه وتاج): چوب توت

پوست: پوست نازک گوسفند

وترها (اصلی و فرعی): سیم فولادی سفید

گوشی ها و خرک: چوب توت

سیم گیر: میخ فلزی چوب

آرشه: چوب گز

موی آرشه: موی دم اسب

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.