نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل هفتم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

مفاهیم بنیادین در موسیقی سنتی ایران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است 

ادامه اجزای موسيقی كلاسيك ايرانی:

همانطور که در دو مقاله گذشته، اجزای موسيقی كلاسيك ايرانی عبارت از:

رديف ها، دستگاه ها، آوازها، گوشه ها، قطعه ها، مقام ها، درآمدها و شاخه ها، گوشه، ردیف و دستگاه شور مطرح شد، در این بخش به توضیح آواز های مختلف می پردازیم:

آواز ابوعطا:

ابوعطا یکی از دستگاه های فرعی (آواز) موسیقی کلاسیک ایرانی است که از شور مشتق شده است و شاخه ای از این دستگاه به حساب می آید.

مهم ترین گوشه های این آواز عبارت اند از: گبری، شیخی، حجاز و … . بستر صوتی آواز ابوعطا به این قرار است:

بستر صوتی آواز ابوعطا (متعلق به شور سل) در ردیف سازی، ابوعطا و دیگر شاخه های شور عموماً یک اکتاو بالاتر از دستگاه مادر (شور) اجرا می شوند. در نتیجه باید توجه داشت که خاتمه ابوعطا یک اکتاو بالاتر از خاتمه شور سل است. این مسئله در مورد دیگر مشتقات شور که در اینجا دانگ های آن ها بررسی شده است نیز صدق می کند.

درآمد ابوعطا از دو دانگ به هم پیوسته تشکیل شده است. فاصله های این دانگ ها به قرار زیرند:

دانگ اول: جـ ط

دانگ دوم: ط ب

مبناهای مختلف آواز ابوعطا: ابوعطایی که مورد توجه ويژه در موسيقی سنتی است، ابوعطای لاکرن است. این آواز می تواند از مبناهای سی کرن و می کرن و گاهی از رکرن و فاسری و دوسری نیز اجرا شود.

آواز بیات ترک: بیات ترک یکی دیگر از دستگاه های فرعی (آواز) موسیقی کلاسیک ایرانی است که از شور مشتق شده است.

مهم ترین گوشه های این آواز عبارت اند از:

فیلی، شکسته، مهربانی و روح الارواح.

درآمد بیات ترک از دو دانگ به هم پیوسته تشکیل شده است. فاصله های این دانگ ها عبارت اند از:

دانگ اول: ط جـ جـ

دانگ دوم: ط ط ب

مبناهای مختلف آواز بیات ترک: بیات ترکی که در اینجا معرفی شده، بیات ترک سی بمل است. این آواز می تواند از مبناهای دو و فا و گاهی از می بمل و سل و ر نیز اجرا شود.

آواز افشاری:  افشاری یکی دیگر از دستگاه های فرعی (آواز) موسیقی کلاسیک ایرانی است که از شور مشتق شده است.

مهم ترین گوشه های این آواز عبارت اند از:

رهاب، قرایی و عراق.

درآمد افشاری از سه دانگ «درهم تنیده» تشکیل شده است. فاصله های این دانگ ها به شرح زیرند:

دانگ اول: طـ جـ جـ

دانگ دوم: ج ط جـ

دانگ سوم: ط ب ط

درجه های مهم عبارت اند از:

شاهد: درجه چهارم بالا

هرگاه افشاری به صورت مستقل اجرا شود خاتمه آن نغمه فا (درجه دوم پایین) است. گاهی نیز می توان آن را روی درجه دوم بالا خاتمه داد. اما اگر افشاری به عنوان وابسته شور اجرا شود خاتمه آن همان خاتمه شور، یعنی نغمه سل خواهد بود.

مبناهای مختلف آواز افشاری: افشاری ای که در اینجا معرفی شده، افشاری دو است. این آواز می تواند از مبناهای ر و سل و گاهی از فا و لا و می نیز اجرا شود.

آواز دشتی دشتی یکی دیگر از دستگاه های فرعی (آواز) موسیقی کلاسیک ایرانی است که از شور مشتق شده است.

مهم ترین گوشه های این آواز عبارت اند از: از حاجیانی، گیلکی، اوج

همان گونه که ملاحظه می شود، درآمد دشتی از دو دانگ به هم پیوسته تشکیل شده است.

فاصله های این دانگ ها عبارت اند از:

دانگ اول: جـ جـ ط

دانگ دوم: ط ب ط (جـ جـ ط)

مبناهای مختلف آواز دشتی: دشتی ای که در اینجا معرفی شده، دشتی «ر» است. این آواز می تواند از مبناهای می و لا و گاهی از سل و سی و فانیز اجرا شود.

۲- دستگاه نوا: یکی از دستگاه های موسیقی کلاسیک ایرانی است. گوشه های مهم این دستگاه عبارت اند از: گردانیه، بیات راجع  عشاق، نیشابورک و نهفت.

همان گونه که ملاحظه می شود، در آمد نوا از دو دانگ به هم پیوسته تشکیل شده است.

فاصله های این دانگ ها عبارت اند از:

دانگ اول: جـ جـ ط

دانگ دوم: ط ب ط

مبناهای مختلف دستگاه نوا: نوایی که در اینجا معرفی شده، نوای سل است. این دستگاه می تواند از مبناهای دو و ر نیز اجرا شود.

۳- دستگاه سه گاه: سه گاه یکی دیگر از دستگاه های موسیقی کلاسیک ایرانی است و گوشه های مهم آن عبارت اند از: زابل، مویه، مخالف و مغلوب.

نغمه ر درجه پنجم شور است که در شور و بعضی شاخه های آن به صورت متغیر نواخته می شود. در سه گاه نیز همین درجه با عنوان حصار و یتیم سه گاه به صورت متغیر نواخته می شود (ربکار، رکرن)

مبناهای مختلف دستگاه سه گاه: سه گاهی که در این جا معرفی شده، سه گاه لاکرن است. این دستگاه می تواند از مبنای می کرن و، به ندرت، سی کرن و فاسری نیز اجرا شود.

۴- دستگاه چهارگاه: چهارگاه یکی دیگر از دستگاه های موسیقی کلاسیک ایرانی است. این دستگاه از نظر نام و محتوای گوشه ها بسیار شبیه سه گاه است و گوشه های آن عبارت اند از: زابل، مویه، مخالف، حصار و منصوری.

فاصله های این دانگ ها عبارتند از:

دانگ اول: جـ هـ ب

دانگ دوم: جـ هـ ب

شاهد و خاتمه درآمد چهارگاه در مرز میان دو دانگ قرار دارند. احتمالاً چهارگاه و سه گاه دستگاه واحدی بوده اند و با تغییر فاصله میان درجه های سوم و چهارم دانگهای دستگاه اولیه ، دو دستگاه مجزا به وجود آمده اند.

مبناهای مختلف دستگاه چهارگاه:

چهارگاهی که در اینجا معرفی شده، چهارگاه دو است. این دستگاه می تواند از مبناهای روسل و لا نیز اجرا شود. چهارگاه های دو و ر از همه متداول ترند.

۵- دستگاه همایون:

همایون یکی دیگر از دستگاه های موسیقی کلاسیک ایرانی است. از این دستگاه یک دستگاه فرعی (آواز) مشتق می شود که بیات اصفهان نام دارد. گوشه های مهم این دستگاه عبارت اند از: چکاوک، طرز، بیداد، شوشتری، لیلی و مجنون و… . همان گونه که ملاحظه می شود، درآمد همایون نیز از دو دانگ به هم پیوسته تشکیل شده است که یکی منطبق با دانگ

شور و دیگری منطبق با دانگ چهارگاه است. فاصله های این دانگ ها عبارت اند از:

دانگ اول: جـ جـ ط

دانگ دوم: جـ هـ ط

مبناهای مختلف دستگاه همایون: همایونی که در اینجا معرفی شده، همایون لاکرن است. این دستگاه می تواند از مبناهای می کرن، سی کرن و رکرن نیز اجرا شود.

آواز بیات اصفهان: این آواز از دستگاه همایون مشتق شده است و گوشه های مهم آن عبارت اند از: جامه دران

همان گونه که ملاحظه می شود، درآمد بیات اصفهان از دو دانگ به هم پیوسته تشکیل شده است. فاصله های این دانگ ها عبارت اند از:

دانگ اول: جـ هـ ب

دانگ دوم: ط ب ط

درواقع، درجه سوم دانگ اول این آواز، اندکی از سی کرن بیشتر است اما امروزه اصفهان را، تحت تأثیر مینور اروپایی، با سی بکا اجرا می کنند. در ضمن، در شکل جدید اصفهان، ایست و خاتمه هر دو لاکرن است.

مبناهای مختلف آواز بیات اصفهان: بیات اصفهانی که در اینجا معرفی شده، بیات اصفهان دو است. این آواز می تواند از مبناهای فا و سل و، به ندرت، ر و لا نیز اجرا شود. بیات اصفهان های دو و سل و فا از همه رایج ترند.

۶- دستگاه ماهور: ماهور یکی دیگر از دستگاه های موسیقی کلاسیک ایرانی است و گوشه های مهم آن عبارت اند از: داد، فیلی،  شکسته، دلکش، عراق، راک.

همان گونه که ملاحظه می شود، درآمد ماهور نیز از دو دانگ به هم پیوسته تشکیل شده است. فاصله های این دانگ ها عبارت اند از:

دانگ اول: ط ط ب

دانگ دوم: ط ط ب

مبناهای مختلف دستگاه ماهور: ماهوری که در اینجا معرفی شده، ماهور دو است. این دستگاه می تواند از مبناهای فا و سل نیز اجرا شود.

مبناهای مختلف دستگاه ماهور: ماهوری که در اینجا معرفی شده، ماهور دو است. این دستگاه می تواند از مبناهای فا و سل نیز اجرا شود.

۷- دستگاه راست پنجگاه: راست پنجگاه یکی دیگر از دستگاه های موسیقی کلاسیک ایرانی است و گوشه های مهم که به صورت مرکب اجرا می شوند عبارت اند از: پنجگاه، قرچه، ماوراءالنهر، بیات عجم، طرز، نفیر و فرنگ

همان گونه که ملاحظه می کنید، درآمد راست پنجگاه از سه دانگ تشکیل شده است که دوتای اول «درهم تنیده» اند. فاصله های این دانگ ها عبارت اند از:

دانگ اول: ط ط ب

دانگ دوم: ط ب ط

دانگ سوم: ط ب ط

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد…