نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل هفتم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

مفاهیم بنیادین در موسیقی سنتی ایران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است 

ادامه اجزای موسیقی كلاسیك ایرانی:

همانطور که در مقاله گذشته مطرح شد، اجزای موسیقی كلاسیك ایرانی عبارتند از: ردیف ها، دستگاه ها، آوازها، گوشه ها، قطعه ها، مقام ها، درآمدها و شاخه ها. در این مقاله به توضیح گوشه، ردیف و دستگاه شور می پردازیم.

ایست و خاتمه: درجه هایی هستند که ملودی بر روی آن ها توقف می کند. این درجه ها دو نوع اند:

الف) اگر توقف قطعی و نهایی باشد، به طوری که شنونده احساس کند گوشه خاتمه یافته است، به درجه موردنظر «خاتمه» می گوییم. توجه داشته باشید، همان گونه که پیش از این گفته شد، همه مقام ها متعلق به یکی از دستگاه ها یا آوازها هستند. بنابراین، احساس خاتمه نهایی وقتی ایجاد می شود که قطعه به مقام مادر (درآمد) بازگردد. از این رو، درجه خاتمه فقط مربوط به مقام مادر (درآمد) دستگاه یا آواز است.

نکته: بعضی دستگاه ها یا آوازها بیش از یک خاتمه دارند (مثل افشاری). خاتمه را از این پس، در آوا نگاری ها، با حرف «خ» نشان می دهیم.

ب) اگر توقف موقتی باشد، به طوری که شنونده منتظر بقیه قطعه بماند، به آن «ایست» می گوییم. یک مقام می تواند بیش از یک ایست داشته باشد.

توجه: در حالت دوم، ایست انواع متعددی دارد که فعلا در اینجا از ذکر آنها خودداری می کنیم.

متغیر: درجه ای است که از نظر زیر و بمی در طی قطعه تغییر می کند. این تغییر تابع جاذبه درجه های مجاور آن است. به این معنی که، در حرکات بالارونده و پایین رونده، برای اینکه این درجه به درجه بعد از آن نزدیک شود آن را تغییر می دهند.

آغاز یا بدایه: درجه ای است که قطعه با آن شروع می شود. این سیر حرکت ملودی را در ابتدای قطعه تعیین می کند. یک گوشه، دستگاه یا آواز می تواند درجه های آغاز مختلفی داشته باشد. از همه مهم تر در میان آنها شاهد است. یعنی اگر شاهد را تغییر دهیم مقام تغییر می کند. معنای کلمه شاهد (گواهی دهنده، شهادت دهنده) نیز بر اهمیت این درجه تأکید می کند. به عبارت دیگر، این درجه گواهی می دهد که در چه مقامی هستیم. برعکس، اهمیت درجه آغاز از همه درجه های دیگر کمتر است و سایر درجه ها، بسته به مورد، در تعیین مقام و احساس مدال یک مقام اهمیت می یابند.

انواع گوشه: همان طور که گفتیم قطعه هایی از اجزای یک دستگاه را تشکیل می دهند گوشه نام دارند. دو نوع گوشه در هر دستگاه یا آواز وجود دارند:

۱ـ گوشه های با مد معین: به یاد بیاورید که هر دستگاه یا آواز، حاوی تعدادی مقام غیر از مقام مادر است. برخی گوشه های یک دستگاه یا آواز، به طور مشخص، خصلت این مقام ها را ارائه می دهند. به عبارت دیگر، این گوشه ها هر کدام نماینده یک مقام خاص اند. به همین دلیل آنها را گوشه های با مد معین می نامیم.

مثال: گوشه های دلکش و عراق را گوشه های با مد معین در دستگاه ماهورند و گوشه های زابل و مخالف از گوشه های با مد معین در سه گاه و چهارگاه اند.

۲ـ گوشه های با مد غیر معین: بقیه گوشه های یک دستگاه یا آواز مقام ویژه ای برای خود ندارند و در بسیاری از دستگاه ها یا آوازها مشترک اند. این گوشه ها می توانند در مقام های مختلف اجرا شوند و به همین دلیل آنها را گوشه های با مد غیر معین می نامیم. مثل کرشمه، بسته نگار.

نام گذاری گوشه ها: بعضی گوشه ها نام یک منطقه یا یک شهر را برخود دارند، مثل اصفهانک، زابل، حجاز، نیشابورک، شوشتری، عراق، ماوراءالنهر و حصار (شهری در ماوراءالنهر). بعضی دیگر نام خود را از نام یک قوم یا یک طایفه گرفته اند، مثل بختیاری، نوروز عرب، گریلی و قجر. نام بعضی گوشه ها به یک حالت عاطفی خاص اشاره می کند، مثل سوز و گداز، حزین، طرب انگیز، جامه دران و مویه. بعضی ها نام شخص خاصی را بر خود دارند، مثل مهدی ضرابی، حاجی حسنی، ملک حسین و شاه ختایی. بعضی دیگر به نام قالب های شعری اشاره می کنند، مثل دوبیتی، مثنوی و چهارپاره. علت نام گذاری بعضی گوشه ها هم به درستی معلوم نیست، مثل بسته نگار، مخالف، شیخی، بیات راجع و مجسلی.

ردیف: به پشت سر هم قرار گرفتن گوشه ها در یک دستگاه و یا کل دستگاه ها ردیف گفته می شود. بنابراین، مفهوم ردیف در موسیقی ایرانی دو صورت دارد:

۱ـ گفته شد که دستگاه مجموعه ای از گوشه ها است که براساس نظم خاصی سازماندهی شده اند. هنگامی که این گوشه ها براساس این نظم خاص در یک دستگاه «پشت سرهم» قرار می گیرند ردیف حاصل می شود. پس اصطلاح «ردیف»، در معنای اول، به نظمی که بر اساس آن گوشه های یک دستگاه به ترتیب، یکی پس از دیگری، اجرا و شنیده می شوند ارتباط دارد.

۲ـ هنگامی که همه گوشه ها در هفت دستگاه و پنج آواز به شکل فوق سازماندهی می شوند، باز هم به حاصل کار ردیف می گوییم. بنابراین، در این حالت، ردیف به مجموعه هفت دستگاه و پنج آواز موسیقی ایرانی گفته می شود که در آنها گوشه ها با نظم خاصی در پی یکدیگر قرار گرفته اند. ردیف، یک مجموعه الگو یا مجموعه مدل است که پایه و اساس موسیقی ایرانی را تشکیل می دهد.

ردیف از نظر ابزار اجرایی دو نوع است:  ردیف سازی و ردیف آوازی. این دو نوع ردیف در اساس باهم تفاوت زیادی ندارند و اختلاف آنها فقط محدود به مواردی می شود که به فنون آوازی و امکانات سازی ارتباط می یابند. در ضمن، شعر در ردیف آوازی، چه از نظر مضمون و چه از نظر وزن، اهمیت زیادی پیدا می کند. البته باید خاطر نشان کرد که ردیف سازی گسترده تر از ردیف آوازی است. ردیف های مختلفی از موسیقی ایرانی وجود دارند. به این معنا که استادان ساز و آواز گذشته هر کدام به شیوه خاص خود گوشه ها را در دستگاه ها و آوازها سازماندهی کرده اند. اینجا نیز شیوه های سازماندهی این استادان با یکدیگر تفاوت های اساسی ندارد. به عبارت دیگر، ردیف های مختلف فقط در جزئیات با هم تفاوت دارند.

ردیف های مختلف عبارت اند از: ردیف سازی میرزا عبدالله، ردیف سازی آقاحسینقلی، مجموعه ردیف گردآوری شده توسط موسی معروفی، ردیف آوازی عبدالله خان دوامی و غیره. از میان این ردیف ها، امروزه، ردیف میرزا عبدالله و آقا حسینقلی برای ساز و ردیف عبدالله خان دوامی و کریمی برای آواز از همه متداول ترند. 

درآمد: همان گونه که قبلاً اشاره کردیم، درآمد، آغازگر دستگاه ها و آوازها است و مقام مادر آنها را معرفی می کند. در آمدها در دستگاه ها و آوازها نقش محوری دارند و تقریباً همه گوشه ها با فرود دستگاه یا آواز به آن باز می گردند. به این ترتیب، درآمد، یکپارچگی دستگاه را تأمین می کند. همان گونه که قبلاً ذکر شد، بستر صوتی یک موسیقی، مجموعه تمام نغمه هایی است که در آن موسیقی به کار برده می شوند. به همین ترتیب، بستر صوتی یک دستگاه نیز مجموعه تمام نغمه هایی است که در آن دستگاه مورد استفاده قرار می گیرند. دانگ ها، محورهای اصلی درآمدها به حساب می آیند. در عمل، بعضی در آمدها، مانند درآمد ماهور، در گسترش ملودی، می توانند به دانگ های دیگر نیز بروند.

۱- دستگاه شور: این دستگاه یکی از مهم ترین دستگاه های موسیقی ایرانی است که چهار آواز ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی از آن مشتق می شوند. گوشه های مهم این دستگاه عبارت اند از: رهاب، شهناز، قرچه، رضوی.

مبناهای مختلف دستگاه شور: همه دستگاه ها و آوازها برمبنای شاهد آنها نام گذاری می شوند، مثل «شور سل» که شاهد آن سل است. دستگاه شور می تواند از مبناهای لا و ر و گاهی از دو و می و سی (دو رایج تر از می و سی است) نیز اجرا شود. به این معنی که دانگ های فوق، به ترتیب، به فاصله های دوم بزرگ، پنجم درست، چهارم درست، ششم بزرگ و سوم بزرگ بالاتر منتقل می شوند. در این صورت، از آنجا که شاهد آنها به نغمه های لا، ر، دو، می و سی انتقال می یابند آنها را شور لا، شور ر، شور دو، شور می و شور سی می نامند. کوک سازها، بسته به مبناهای مختلف، تغییر می کند. مثلاً برای شور سل، ساز تار به صورت دو، سل، دو، فا (از پایین به بالا) و برای شور لا، به صورت دو، سل، ر، ر یا دو، سل، لا، ر کوک می شود. در ضمن باید توجه داشت که وجود مبناهای مختلف بستگی به امکانات ساز دارد. فقط از بعضی مبناها و با بعضی کوک ها می توان هم اجرای روان تری بر روی ساز داشت و هم فاصله های هماهنگ (هارمونیک) ملایمی بین اصوات برقرار کرد.

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد…