شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران – قسمت نهم

نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل دوم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سید سعید زمانیه شهری

٢) ساز سه تار:

سه تار: سه تار از سازهای زهی مضرابی ( زخمه ای ) مقید است که در ساخت آن از چوب، فلز و زه یا نخ نایلون استفاده می شود. سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند و امروزه، در مقایسه، به تار نزدیک تر است و معمولا نوازندگان تار با نواختن سه تار نیز آشنا هستند. این ساز را در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می دهند، به نحوی که دسته آن در طرف چپ و کاسه در طرف راست نوازنده قرار می گیرد. نوازنده سرانگشت های دست چپ را در طول دسته روی دستان ها حرکت می دهد و با ناخن انگشت سبابه دست راست به سیم ها زخمه می زند. سه تار را به علت سبکی وزن، ایستاده می توان نواخت.

کاسه طنینی: کاسه، گلابی شکل و از جنس چوب است و روی دهانه آن، صفحه چوبی قرار دارد. کاسه را گاه یک تکه و گاه از ترکهای به هم متصل شده چوب می سازند و به منظور زیبایی گاه طرح هایی با صدف یا استخوان بر روی آن نصب می کنند. صفحه رویی: صفحه روی سه تار از جنس چوب است و معمولا سوراخ های کوچکی روی آن ایجاد می کنند که خروج صدا را از کاسه طنینی ممکن می سازند.

خرک: خرک نیز از جنس چوب و به طول تقریبی ۴ سانتی متر و ارتفاع تقریبی ۷ میلی متر است و سطح زیرینی مسطح آن بر روی صفحه قرار می گیرد. روی خرک شیارهای کم عمقی ایجاد می کنند که سیم ها از روی آنها عبور می کنند و از هم جدا نگه داشته می شوند.

دسته: دسته سه تار در مقایسه با کاسه آن باریک تر است و به صورت لوله ای توپر به قطر تقریبی ۲/۵ و طول ۴۵ تا ۵۰ سانتی متر از چوب ساخته می شود. روی دسته ( که انگشت گذاری می شود ) مسطح و پشت آن نیم دایره است و دستان ها در طول دسته بسته می شوند. دسته سه تار از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. گاه برای زیبایی تزییناتی با استخوان در طول دسته صورت می گیرد.

سرپنجه: سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که چهار عدد گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار گرفته اند. گاه داخل سرپنجه را به طرف بیرون خالی می کنند و سیم ها مثل سیم های تار بسته می شوند. گاه نیز ممکن است سرپنجه در ادامه دسته توپر ساخته شود. در این صورت سیم ها به طرف بیرون سرپنجه به دور گوشی ها بسته می شوند.

گوشیها: گوشی ها از جنس چوب به صورت میخ سرپهن ساخته می شوند . انتهای گوشی که باریک تر است در قسمت توپر چوب سرپنجه فرو می رود و قسمت پهن گوشی که هنگام کوک کردن ساز در دست چپ نوا، نوازنده به چپ و راست گردانده می شود بیرون از سرپنجه است و سیم ها به دور انتهای باریک آن پیچیده می شوند. در این صورت بین دسته و سرپنجه، چند میلی متر بالاتر از شیطانک، زهی از جنس دستان ها چند دور روی سیم ها می بندند تا از جابجا شدن آنها از روی شیطانک جلوگیری شود. همان طور که گفته شد در ساخت بعضی سه تارها توی جعبه، سرپنجه را خالی می کنند و مثل تار، یک سر وتر را به انتهای گوشی که در جعبه سرپنجه قرار دارد متصل کنند.

  آداب فرهنگی و آیین ملی در ایران باستان - قسمت اول

شیطانک: قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع ۴ میلی متر، با شیارهای کم عمق که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و سیم ها هر یک از درون یکی از این شیارها رد می‌شوند و به طرف گوشی میروند.

دستان ها: دستان بند سه تار درست مانند تار، و جنس دستان ها از زه یا نخ نایلون است. سه تار نیز معمولا ۲۸ دستان دارد که در گروه های چهارتایی و سه تایی بسته می شوند.

سیم گیر: قطعه ای ست کوچک از جنس چوب و گاه استخوان که در انتهای بدنه کاسه نصب می شود و گره سیم ها به شیارهای روی آن می افتد.
• تعداد و جنس سیمها : سه تار دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت های مختلف است. می گویند سیم چهارم ( بم ) را درویشی سه تار نواز به نام «مشتاق علی شاه» به آن اضافه کرده است و نوازندگان قدیمی این سیم را به نام مشتاق می شناسند. قطر سیم های اول و دوم یا سیم زرد ۳۶ / ۰ سانتی متراست.

وسعت: وسعت معمول صدای سه تار نزدیک به سه اکتاو است.

كوك سیم ها: کوک سیم ها برای نواختن مقام های موسیقی ملی می تواند متغیر باشد ( به ویژه سیم های سوم و چهارم ).

کلید نت نویسی: نت نویسی سه تار با کلید سل خط دوم حامل است.

مضراب: سه تار را با ناخن انگشت سبابه دست راست می نوازند. گاه از ناخن مصنوعی و یا حلقه ای که زایده ای از جنس شاخ یا نایلون درون آن قرار دارد و درانگشت سبابه قرار می گیرد نیز استفاده میشود.

ویژگی های دیگر سه تار: در سه تار نیز از علایم قراردادی خاصی برای مضراب زدن و اجرای دیگر حالت ها استفاده می شود ( نگاه کنید به قسمت علایم معمول در تار ) با این تفاوت که برعکس تار، مضراب راست ( ۸) از پایین به طرف بالا، و مضراب چپ ( ۷ ) از بالا به طرف پایین نواخته می شوند. سه تار نیز در تکنوازی و گروه نوازی استفاده می شود و از امکانات اجرایی تار برخوردار است.

ساز بربط

٣) ساز بربط:

بربط: بربط که در زبان عربی عود نامیده می شود از سازهای زهی مضرابی ( زخمه ای ) مقید است که در ساخت آن، چوب، زه یا نایلون و ستخوان به کار رفته اند. بربط که یکی از مهم ترین و معمول ترین سازهای موسیقی ایران قدیم بوده، سازی است گلابی شکل از جنس چوب ( توت و گاه فوفل و آبنوس) با کاسه طنینی بزرگ و دسته کوتاه به طول تقریبی ۸۵ سانتی متر. این ساز را هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا می گذارند، به صورتی که دسته در طرف چپ و کاسه طنینی طرف راست نوازنده قرار می گیرد.

  فردوسی، حکیم طوس، طبیب زبان پارسی - قسمت 21

کاسه طنینی و صفحه رویی: کاسه طنینی بربط مانند گلابی است که از طول به دو قسمت مساوی تقسیم و از ترکهای چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. ترکها از یک سو در پایین کاسه و از دیگر سو نزدیک دسته به یکدیگر می رسند. صفحه روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدا دهی بهتر از چوب کاج استفاده می شود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگ تر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین صفحه قرار می گیرد. بر روی صفحه، به فاصله کمی از خرک در محل برخورد مضراب با و ترها، صفحه کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان چسبانده می شود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با و ترها صفحه اصلی ساییده نشود.

پل: در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند.

خرک بربط: قطعه چوبی به طول تقریبی ۱۰ سانتی متر است که پایین کاسه قرار می گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی برای عبور وترها ایجاد شده اند. در ساخت بعضی بربطها، وترها به « سیم گیر» ی که در انتهای بدنه کاسه است وصل می شوند و در بعضی دیگر خرک وظیفه « سیم گیر » را نیز به عهده دارد.

سوم طول کاسه به این صورت که وترها در سوراخهایی که روی خرک وجود دارند گره می خورند و به طرف گوشیها می روند. معمولا خرک را مستقیما به صفحه رو نمی چسبانند و بین خرک و صفحه تکه ای چوب یا صدف قرار میدهند.

دسته: بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه یک و قطر حدود ۱۰ سانتی متر است. در قدیم روی دسته بربط دستان بندی می شد ولی امروزه دسته فاقد دستان بندی است. بعضی تزیینات که در ساخت دسته به کار می روند مشابه خط دستان هستند. دسته از یک طرف به کاسه طنینی و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است.

سرپنجه: سرپنجه یا جعبه گوشی ها محفظه ایست تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می شود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند.

گوشیها: بربط دارای ۱۰ گوشی به تعداد وترهای ساز است. گوشی ها از جنس چوب به شکل میخ سرپهن ساخته می شوند که قسمت پهن آنها بیرون سرپنجه و در دست چپ نوازنده برای کوک کردن و ترها قرار می گیرد و انتهای باریک آنها درون سرپنجه فرو می رود و یک سر هر وتر به آنها بسته می شود.

شیطانک: قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ارتفاع حدود یک میلی متر، بین دسته و سرپنجه، که و ترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کنند.

  آداب فرهنگی و آیین ملی در ایران باستان - قسمت 21

تعداد و جنس وترها: بربط دارای ۱۰ وتر است که دو به دو با هم همصدا کوک می شوند. در بعضی بربطها بم ترین وتر را تکی می بندند و بیشتر برای صدای واخوان در نظر گرفته می شود. جنس وترها از زه ( روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های مختلف است. معمولا وترهای هشتم تا دهم روکش فلزی دارند. وترهای گیتار بر روی بربط صدادهی خوبی دارند. وترهایی خاص این ساز نیز در کارخانه ها ساخته میشوند که شماره ۵۰۴ آن مورد تأیید نوازندگان ایرانی است.

وسعت: وسعت معمول صدای بربط حدود دو اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ساز حدود یک اکتاو و نیم از منطقه صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.

سید سعید زمانیه شهری

وسعت کوک وترها: روی دسته بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی ( پرده ، نیم پرده و ربع پرده ) ممکن است. به جز وتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصله چهارم در ست پایین رونده است. صدادهی حقیقی یک اکتاو بم تر از نت های نوشته شده است.

کلید نت نویسی: نت نویسی بربط معمولا با کلید سل خط دوم حامل است و چون از نت نوشته شده، یک اکتاو بم تر صدا می دهد. بهتر است حدود یک اکتاو از میدان صدا در بم با کلید فای خط چهارم نت نویسی شود.

مضراب: جنس مضراب بربط از شاهپر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشت های دست راست گرفته می شود.

ویژگی های دیگر بربط : به استناد منابع تاریخی، بربط یک ساز ایرانی الاصل است و انواع آن نیز با تغییراتی در اروپا، ترکیه و کشورهای عربی معمول اند. در این ساز معمولا کشش زمان انتها با استفاده از واخوان، به اجزای کوچک تر تقسیم می شود و با زخمه های پی درپی بر نت و وتر واخوان، ایجاد می شود. اجرای نت های کشش دار با مضراب ریز هم امکان پذیر است. انتهای روی وتر بم را می توان با انگشت شست دست چپ اجرا کرد. آکوردهای دو و سه صدایی، به ویژه به صورت آریز در بربط قابل اجرا هستند. علایم مضراب های چپ و راست و دست باز مانند علایم یادشده در تار هستند. در انگشت گذاری، شماره یک برای انگشت سبابه، شماره ۲ برای انگشت وسطی، شماره ۳ برای انگشت چهارم و شماره ۴ برای انگشت کوچک نوشته می شود. مضراب راست ( ۸ ) از بالا به پایین و مضراب چپ ( ۷ ) از پایین به بالا نواخته می شود و از علامت T برای ریز استفاده می کنند. بربط، سازی ست که برای ایجاد صدای بم در گروه نوازی استفاده می شود و قدرت تک نوازی نیز دارد. تمام علایمی که در تئوری موسیقی برای ایجاد حالتها و حرکات وجود دارند ( تکیه، حروف زینت، گلیساندوی طولی، دوبل نت و … ) بر روی این ساز نیز قابل اجرا هستند.

ادامه دارد…

دیدگاهتان را بنویسید

هم‌اکنون عضو خبرنامه پیام جوان شوید

Newsletter

همراهان پیام جوان