نویسندگان: پروفسور دکتر سید سعید زمانیه شهری MD و پرفسور دکتر سونیا سیدالحسینی MD

سرطان ريه (بخش اول):

سرطان‌ ریه به عنوان یکی از کشنده ترین نوع سرطان‌ها در جهان سالانه شمار زیادی از زنان و مردان را به کام مرگ می‌کشد. سرطان‌ ریه بعد از سرطان پستان دومین عامل مرگ و میر زنان در جهان است. سرطان ریه نوعی بیماری است که مشخصه آن رشد کنترل نشده سلول در بافت های ریه است. گفتنی است که اگر این بیماری درمان نشود، رشد سلولی می تواند در یک فرایند به نام متاستاز به بیرون از ریه گسترش پیدا کند و به بافت های اطراف یا سایر اعضای بدن برسد. انواع اصلی سرطان ریه، سرطان های ریه سلول کوچک و سرطان ریه سلول غیر کوچک هستند.

ریه‌ها مراکز سیستم تنفسی بدن به‌شمار می‌آیند. تک تک سلول‌های انسان برای زنده ماندن به اکسیژن تازه محتاج هستند و بدن باید برای تامین نیازهای حیاتی سلول‌ها، دی اکسید کربنی که از طریق دم وارد بدن می‌شود را تخلیه کند. این عمل توسط یک جفت اندام اسفنجی و مخروطی شکل که در دو طرف قفسه سینه انسان قرار دارند، انجام می‌شود. ریه‌ها موتور محرک عملیات گاز رسانی به سلول‌ها هستند و نقش اصلی را در تنفس ‌و گردش خون ایفا می‌کنند. اگر به هر دلیلی ریه‌ها نتوانند تبادل گازی را میان اکسیژن و دی اکسید کربن انجام دهند، عملکرد سایر اجزا و اندام‌های بدن نیز دچار اختلال می‌شود. از این رو در مواقعی که بخشی از ریه، آسیب دیده باشد به منظور پیشگیری از مسمومیت بدن در اثر ازدحام دی اکسید کربن، استفاده از دستگاه کمک تنفسی تجویز می‌شود. در ادامه نگاهی دقیق‌تر به این سیستم پیچیده می‌اندازیم.

آناتومی و فيزيولوژی ریه‌ها

همانطور که پیشتر نیز گفته شد، بدن هر انسان دو ریه در دو سمت قفسه سینه دارد که ریه سمت راست از سه لوب و ریه سمت چپ از دو لوب تشکیل شده است. سمت چپ قفسه سینه به جهت اینکه جای کافی برای دربرگرفتن قلب داشته باشد، یک لوب کمتر دارد. برای ترسیم آناتومی ریه بهتر است این‌گونه بگوییم که هر انسان در قفسه سینه خود یک درخت به شکل Y وارونه دارد. در اثر دم و بازدم، هوا از طریق نای به ریه‌ها برده می‌شود و از آن خارج می‌گردد.

اکسیژن وارد شده توسط نای را برونش‌ها به داخل ریه برده و دی اکسید کربن را مجددا به نای پس می‌دهند تا از بدن خارج شود. هر لوله برونشی خود از لوله‌های کوچکتر و بسیار ظریفی به نام برونشیول که به سراسر ریه کشیده شده‌اند، تقسیم می‌شود. تعداد برونشیول‌ها در هر ریه به عدد ۳۰۰۰۰ می‌رسد.  هر کدام از برونشیول‌ها در انتهای مسیر خود به کیسه‌های هوایی به نام آلوئول می‌رسند. وجود ۶۰۰ میلیون آلوئول در ریه انسان به این خاطر است که اکسیژن کافی به سلول‌های بدن برسد.

محققان، سیستم تنفسی بدن انسان را به دو بخش کلی سیستم تنفسی فوقانی و سیستم تنفسی تحتانی تقسیم‌بندی کرده‌اند. بر اساس این طبقه‌بندی، سیستم تنفسی فوقانی از موارد زیر تشکیل شده است:

دهان و بینی: در نخستین مرحله اکسیژن تازه از طریق حفره دهان و مجاری بینی وارد بدن می‌شود.

حفره بینی: اکسیژنی که از طریق سوراخ‌های بینی جذب شده است، وارد حفره بینی می‌گردد.

حلق: هوایی که از طریق دهان، بلعیده شده است به حلق وارد می‌شود.

حنجره: هوا در مرحله آخر برای ورود به ریه، وارد انتهایی‌ترین قسمت گلو یعنی حنجره می‌گردد.

اصلی‌ترین اندام سیستم تنفسی، ریه‌ها هستند که در بخش سیستم تنفسی تحتانی قرار می‌گیرند. نای، برونش، برونشیول، آلوئول و حتی دنده‌های اطراف ریه و عضلات دیافراگم که موجب منبسط و منقبض شدن ریه‌ها در هنگام تنفس می‌شوند نیز سایر اجزای سیستم تنفسی تحتانی را تشکیل می‌دهند.

هوا از طریق دهان یا بینی به انتهای گلو می‌رسد و مسیر نای را در پی می‌گیرد. نای، هوای دریافتی را به برونش‌های چپ یا راست می‌رساند. برونش‌ها هوا را بین برونشیول‌های کوچکتر تقسیم می‌کنند و انبوهی از برونشیول‌ها هر کدام بنا بر وظیفه خود، اکسیژن را به آلوئول می‌رسانند. در اینجا مبادله اکسیژن با دی اکسید کربن رخ می‌دهد. سطح آلوئول‌ها را مویرگ‌های خونی پوشانده‌اند. قلب، خونی که حاوی دی اکسید کربن است را به ریه‌ها می‌فرستد، آلوئول، دی اکسید کربن را می‌گیرد و از همان راهی که هوای تازه را دریافت نموده بود، گاز مضر را به دهان و بینی می‌رساند تا از بدن خارج شود. از طرفی آلوئول به خون اکسیژن می‌رساند و آن را مجددا به قلب برمی‌گرداند.

مسیر یک نفس، ثابت می‌کند که اگر ریه‌ها به درستی کار نکنند، حجم دی اکسید کربن بدن زیاد شده و ممکن است تبعاتی چون سردرد،  سرگیجه، کسالت، سکته و حتی کما را درپی داشته باشد. از همین روست که پزشکان برای برخی بیمارانی که ریه‌های آن‌ها به درستی عملیات هوارسانی را انجام نمی‌دهند، دستگاه کمک تنفسی تجویز می‌کنند.

سرطان ریه بیماری است که موجب تکثیر بی‌رویه‌ی سلول‌های بافت ریه می‌شود و توانایی تنفسی فرد را کاهش می‌دهد. ریه‌‌‌، اندام‌ حیاتی برای تنفس و تبادل گاز است که در قفسه‌ی سینه قرار دارد و طی تنفس اکسیژن هوای ورودی را جذب کرده و دی اکسید کربن دفع می‌کند. به طور معمول بدن کنترل و تعادل رشد سلول‌ها را برعهده دارد و سلول‌‌ها در مرحله‌ی خاصی از چرخه‌ی زندگی خود می‌میرند تا از رشد بیش از حد آن‌ها جلوگیری شود. سرطان در سیستم تنظیم و تعادل رشد سلولی اختلال ایجاد می‌کند و منجر به تکثیر و تقسیم غیرمجاز و بیش از حد سلول‌ها می‌شود که در نهایت توده ‌ای به نام تومور ایجاد می‌کند. در سرطان ریه، این الگوی رشد بیش از حد سلولی در ریه‌ها دیده می‌شود.

تشخیص زودهنگام سرطان ریه می‌تواند در روند درمان تاثیرگذار باشد، با این حال شناسایی این سرطان در مراحل اولیه دشوار است، زیرا علائم آن شبیه عفونت تنفسی است و گاهی فرد هیچ علائمی ندارد، به همین دلیل پیش آگهی کارسینوم ریه، ضعیف است. در بیماران مبتلا به سرطان ریه که توده‌ی سرطانی محدود به ریه‌هاست، بقای پنج ساله حدود ۵۴ درصد است اما بقای پنج ساله در کسانی که سرطان ریه پیشرفته و غیر قابل جراحی دارند، حدود ۴ درصد است. از عوارض سرطان ریه می‌توان به تنگی نفس، سرفه‌ی خونی، درد، تجمع مایع در ریه و متاستاز به سایر ارگان‌‌ها اشاره کرد.

ريسک فاكتورها

• سیگار کشیدن: پزشکان معتقدند خطر ابتلا به سرطان ریه با تعداد سیگارهای مصرفی در روز و تعداد سال‌هایی که فرد سیگار کشیده است، افزایش می‌یابد. همه سیگاری‌ها سرطان ریه نمی‌گیرند و همه کسانی که به این بیماری مبتلا هستند سیگاری نیستند. اما شکی نیست که سیگار کشیدن یکی از بزرگترین عوامل خطر است، از هر ۱۰ نفر سیگاری ۹ نفر به سرطان ریه مبتلا می‌شوند. ترک سیگار در هر سنی خطر ابتلا به سرطان ریه را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد. نه تنها مصرف سیگار بلکه استفاده از پیپ، سیگار برگ و دیگر فرآورده‌های تنباکو مانند قلیان، باعث سرطان ریه می‌شوند. بلافاصله با ورود دود سیگار که پر از مواد سرطانزاست به ریه‌ها، تغییرات بافتی شروع می‌شود. این مواد سرطانزا از طریق خون به تمام نقاط بدن منتقل می‌شوند و خطر سایر سرطان‌ها نیز افزایش می‌یابد. در ابتدا بدن آسیب را ترمیم می‌کند، اما با قرار گیری مکرر در معرض دود سیگار، سلول های طبیعی ریه به طور فزاینده‌ای آسیب می‌بینند و در نهایت سرطان ایجاد می‌شود.

• قرارگیری در معرض دود سیگار: جالب است بدانید حتی اگر سیگار نمی‌کشید، قرار گرفتن در معرض دود سیگار نیز خطر ابتلا به سرطان ریه را افزایش می‌دهد. با توجه به آمار مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها، قرارگیری غیرمستقیم در معرض دود سیگار، سالانه مسئول ۷،۳۰۰ مرگ و میر ناشی از سرطان ریه در ایالات متحده است.

• سابقه‌ی خانوادگی سرطان ریه: وجود این سرطان در افراد درجه یک خانواده مانند والدین، خواهر و برادر، احتمال ابتلا به این بیماری را افزایش می‌دهد.

• سن: سرطان ریه بیماری سالمندان است؛ تقریبا ۷۰٪ از افراد مبتلا به آن بیشتر از ۶۵ سال سن دارند (سن متوسط کارسینوم ریه ۷۰ سال است)، در حالی که کمتر از ۳٪ موارد این سرطان در افراد زیر ۴۵ سال رخ می‌دهد.

• آلودگی هوا: آلودگی هوا ناشی از وسایل نقلیه، وسایل صناعی و نیروگاه‌ها می‌تواند موجب ایجاد سرطان ریه در افراد در معرض خطر شود.

سایر عوامل ایجاد سرطان ریه

علاوه بر دود سیگار و آلودگی هوا که از دلایل اصلی ابتلا به این نوع سرطان محسوب می‌شوند، عوامل دیگری می‌توانند در ایجاد سرطان ریه تأثیر داشته باشند.

• بیماری‌های ریوی: وجود برخی بیماری‌های ریه، مانند بیماری مزمن انسدادی ریوی، خطر ابتلا به سرطان ریه را ۴ تا ۶ برابر افزایش می‌دهند. ابتلا به فیبروز ریوی با افزایش هفت برابری خطر سرطان ریه همراه است.

• قرار گرفتن در معرض آزبست و سایر مواد سرطان زا: قرارگیری در معرض آزبست و سایر موادی که باعث ایجاد سرطان می‌شوند مانند آرسنیک، کادمیوم، کروم، نیکل، برخی فرآورده‌های نفتی و اورانیوم خطر ابتلا به سرطان ریه را افزایش می‌دهد. نوعی از این سرطان به نام مزوتلیوما تحت تاثیر تماس با آزبست است.

• قرار گرفتن در معرض گاز رادون: رادون به طور طبیعی از تجزیه‌ی اورانیوم در خاک، سنگ و آب تولید می‌شود و در نهایت بخشی از هوای تنفسی می‌شود. انباشته شدن رادون در ساختمان باعث پیدایش سطوح خطرناک آن می‌شود. 

• قرار گرفتن در معرض دود ماشین‌‌های دیزلی: دود خروجی از موتورهای دیزلی شامل گاز و دوده (ذرات معلق) است. بسیاری از مشاغل، مانند رانندگان کامیون، کارگران باجه‌های دریافت عوارض جاده‌ای، اپراتورهای ماشین آلات سنگین، کارگران راه آهن و اسکله، معدنچیان، کارگران گاراژ و مکانیک‌ها و کارگران مزرعه اغلب با ماشین آلات دیزلی سر و کار دارند. مطالعات نشان می‌دهد افرادی که در معرض دود ماشین‌های دیزلی هستند با افزایش خطر کم اما قابل توجه ابتلا به سرطان ریه قرار دارند.