نویسندگان: پروفسور دکتر سید سعید زمانیه شهری MD و پرفسور دکتر سونیا سیدالحسینی MD

تعریف بیماری ام اس:

اسکل روز متعدد که به نام ام اس  نیز شناخته می‌شود، نوعی بیماری خودایمنی مزمن است که سیستم دفاعی خود بدن به سیستم عصبی مرکزی (مغز، نخاع و عصب‌های چشمی) حمله می‌کند.

در موارد شدید، بیمار فلج و یا کور می‌شود، در حالی که در موارد خفیف ممکن است فقط بی‌حسی در اندام‌ها تجربه شود. دلیل بیماری ام اس هنوزشناخته نشده است؛ دانشمندان معتقدند این بیماری به دلیل تأثیر عوامل زیست محیطی در شخصی که به صورت ژنتیکی مستعد به واکنش است، بروز می‌کند. لازم به ذکر است که این عوامل زیست محیطی هنوز ناشناخته هستند. اگرچه هیچ روش درمانی شناخته‌شده‌ای برای بیماری ام اس وجود ندارد، اما چندین روش درمانی وجود دارد که سودمندی آنها در بهبود علائم این بیماری اثبات شده است.

رشته‌های عصبی توسط میلین (چربی پوشاننده‌ی عصب‌ها) احاطه شده‌اند تا از هرگونه آسیب در امان باشند. میلین علاوه بر پوشاندن عصب‌ها، بههدایت سریع و مؤثر سیگنال‌های الکتریکی عصب‌ها نیز کمک می‌کند. در بیماران مبتلا به ام اس، میلین در چندین ناحیه ازبین می‌رود. از بین رفتن میلین باعث برجا ماندن یک اسکار (اسکلروز) می‌شود. اسکلروز متعدد که نام دیگر بیماری ام اس است، به معنی”بافت اسکار در مناطق متعدد”می‌باشد. نواحی که به اندازه کافی و یا اصلاً میلین ندارند را پلاک یا ضایعه می‌نامند. هرچه ضایعه شدیدتر باشد، رشته‌ی عصبی می‌تواند بشکند یا آسیب ببیند.

هنگامی که یک رشته‌ی عصبی میلین خود را از دست بدهد، پالس‎‌های الکتریکی که از مغز دریافت می‌شوند به طور یکنواخت به عصب‌های مورد نظرنمی‌رسند. وقتی هیچ میلینی وجود نداشته باشد، رشته‌های عصبی هرگز نمی‌توانند پالس‌های الکتریکی را هدایت کنند. به همین  دلیل، پیام‌های مغزنمی‌توانند به عضلات منتقل شوند.

علل بیماری:

علت این بیماری هنوز شناخته نشده است؛ با این حال یافته‌ها نشان می‌دهد که در بیماری ام اس، سیستم عصبی مرکزی توسط سیستم  ایمنیخود فرد مورد حمله قرار می‌گیرد. به همین دلیل اعتقاد بر این است که ام اس یک بیماری خود ایمنی است.

علایم و نشانه های بیماری:

در برخی بیماران، علائم آنقدر خفیف است که آنها تا رسیدن به مراحل پیشرفته‌ی بیماری، متوجه هیچ‌چیز نمی‌شوند. در مقابل ممکن است برخیبیماران خیلی زود و در مراحل اولیه‎‌ی بیماری متوجه علائم شوند. شایع‌ ترین علائم بیماری ام اس عبارتند از:

مشکلات مثانه: ممکن است بیمار در تخلیه‌ی کامل مثانه مشکل داشته باشد و لازم باشد به طور مکرر به توالت برود. بی‌اختیاری ادرار (نیاز به رفتنبه توالت به طور ناگهانی ) و تکرر ادرار شبانه ( نیاز مکرر به رفتن به توالت در طول شب) نیز شایع است.

مشکلات روده: یبوست عارضه‌ی شایعی برای بیماری ام اس است و گاهی اوقات می‌تواند بسیار جدی باشد.

کارکردهای شناختی: ازجمله مشکلات مربوط به حافظه، انتزاع، توجه و پیدا کردن کلمه است.

افسردگی: بیماران مبتلا به ام اس، ۵۰ درصد احتمال ابتلا به افسردگی را دارند.

تغییرات احساسی: ممکن است زمانی که برای اولین بار بیماری ام اس تشخیص داده می‌شود، تأثیرات احساسی  عمیقی بر روی فرد داشته باشد. از دست رفتن میلین و آسیب دیدن رشته‌های عصبی در مغز نیز می‌تواند باعث تغییرات احساسی شود.

سردرد و از دست دادن شنوایی نیز در میان علائم ام اس وجود دارد.

خستگی: این یکی از شایع‌ترین علائم بیماری ام اس است که حدود 90 درصد بیماران را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

سرگیجه: افراد مبتلا به ام اس معمولاً سرگیجه و مشکلات عدم تعادلی را تجربه می‌کنند.

ممکن است حرکات سر باعث احساسی شبیه شوک الکتریکی شود.

بی‌حسی یا ضعف: این عارضه معمولاً در یک یا چند اندام احساس می‌شود و به طور معمول در یک زمان، فقط یک طرف بدن یا فقط  نیمه‌ی پایینیبدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

درد گرفتن یا سوزن سوزن شدن برخی از نقاط بدن.

حالت انقباضی و گرفتگی عضلات: رشته‌های عصبی آسیب‌دیده در مغز و نخاع می‌توانند باعث سفت شدن عضلات و گرفتگی‌های عضلانی شوند.

لرزش: حرکات لرزشی غیرارادی نیز ممکن است رخ دهد.

مشکلات بینایی:  ممکن است دوبینی و تاری دید رخ دهد. از دست دادن دید چشم می‌تواند به صورت جزئی یا کامل باشد که معمولاً دریک زمانیکی از چشم‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

تغییر در راه رفتن:  طریقه‌ی راه رفتن فرد، منظور است. بیماری ام اس می‌تواند طرز راه رفتن فرد را تغییر دهد؛ زیرا عضلات بیمارضعیف‌تر می‌شوندو این ممکن است باعث بروز مشکل تعادلی، سرگیجه و خستگی شود.

ریسک فاکتورهای بیماری:

عوامل جغرافیایی:  ام اس در کشورهایی با آب و هوای معتدل معمول تر است که شامل اروپا، جنوب کانادا، شمال ایالات متحده، نیوزیلند و جنوب استرالیا می شود. به نظر می رسد که ریسک این بیماری با عرض جغرافیایی افزایش می یابد.

کودکی که از یک منطقه پرخطر به یک منطقه کم خطر نقل مکان کرده است، و یا برعکس، میزان ریسک ابتلا به بیماری متناسب با منطقه جدید سکونت وی خواهد بود. ولیکن چنانچه این انتقال بعد از سن بلوغ باشد، میزان ریسک ابتلا مشابه با محل سکونت اول او خواهد بود.

سن:  این بیماری بیشتر در بین افراد ۲۰ تا ۵۰ سال رواج دارد.

جنسیت:  زنان بیشتر از مردان به بیماری ام اس دچار می‌شوند.

عفونت:  گونه هایی از ویروس ها با ام اس در ارتباط هستند. درحال حاضر بیشترین تمرکز بر ارتباط بین ام اس با ویروس ابشتئین بار می باشد، ویروسی که باعث منونوکلئوز عفونی (افزایش منوسیت ها در خون) می شود. اینکه چگونه ویروس ابشتئین بار، باعث افزایش احتمال ابتلا به ام اسمی شود، تحت بررسی است.

مردم اروپایی تبار در مقایسه با افراد دیگر، بیشتر در معرض ابتلا به بیماری ام اس هستند. با این حال افراد از  تمام تبارها می‌توانند به  این بیماری دچار شوند.

سایر بیماری ها:  افراد در صورت ابتلا به یکی از بیماری های اتوایمیون زیر، ریسک افزایش یافته برای ابتلا به ام اس خواهند داشت:

• بیماری تیروئید
• دیابت نوع یک
• بیماری روده تحریک پذیر

ژنتیک:  قابلیت ابتلا به بیماری ام اس، می‌تواند از طریق ژن‌ها انتقال یابد.

قرار گرفتن در معرض نور خورشید: نرخ ابتلا به بیماری ام اس در بین افرادی که دورتر از خط استوا زندگی می‌کنند، بیشتر است. درحقیقت ساکنان مناطق استوایی کمتر به این بیماری دچار می‌شوند.

مصرف بیش از حد نمک: ممکن است مصرف بیش از حد نمک سیستم ایمنی را تحت تأثیر قرار دهد و باعث بروز بیماری‌های خود ایمنی شود.

عوارض بیماری:

در برخی موارد بیماران مبتلا به ام اس به عوارض  زیر مبتلا می شوند:

• اسپاسم و سفتی عضلات
• بی حسی و فلج، به طور معمول در پاها
• اختلال در دفع مدفوع یا ادرار و نیز اختلال در عملکرد جنسی
• تغییرات ذهنی همچون فراموشی و یا عدم تمرکز
• افسردگی
• تشنج

تشخیص بیماری:

تشخیص بیماری ام اس می‌تواند فرایند پیچیده‌ای باشد؛ زیرا تشخیص این بیماری با ارسال نمونه به آزمایشگاه و  یا جمع‌آوری یافته‌های فیزیکی ممکن نیست. پزشک باید از چندین راهبرد استفاده کند تا بفهمد که آیا بیمار معیارهای تشخیص بیماری ام اس را دارد یا خیر. برای این کار لازم است سایر علل احتمالی علائم بیمار، رد شوند.

پزشک با بیمار صحبت می‌کند، سوابق پزشکی او را به دقت بررسی می‌کند، یک معاینه نورولوژیک انجام می‌دهد، به بیمار دستور می‌دهد که اسکن‌های تصویربرداری، تست پتانسیل‌های بصری(تستی که فعالیت الکتریکی مغز را اندازه‌گیری می‌کند)، تجزیه و تحلیل مایع نخاعی و برخی آزمایش‌های دیگر را انجام دهد.

آزمایش های تشخیصی در بیماری:

تست و آزمایش مخصوصی برای تشخیص ام اس وجود ندارد. نهایتاً تشخیص بر اساس حذف و رد دیگر بیماریها و شرایط ایجاد کننده علائم مشابه صورت می گیرد. غالباً پزشک به دنبال آزمایشات زیر، ام اس را تشخیص می دهد:

آزمایش خون: آنالیز خون کمک به حذف و رد برخی عفونت ها و بیماریهای التهابی با علائم مشابه ام اس می کند.

بیرون کشیدن مایع نخاعی (پونکسیون کمر): در این فرایند، پزشک یا پرستار جهت آنالیزهای آزمایشگاهی، نمونه کوچکی مایع مغزی نخاعی را بوسیله ی پاراسنتز از کانال نخاعی فرد بیرون می کشد. این نمونه می تواند نمایانگر شرایط غیرنرمال مرتبط با ام اس همچون سطوح غیرنرمال سلول های سفید خون و یا پروتئین ها باشد. همچنین این فرایند در رد عفونت های ویروسی و بیماری های دیگر با علائم عصبی مشابه ام اس، کمک کننده خواهد بود.

ام آر آی:  در این تست از جریان های قوی مغناطیسی و امواج رادیویی برای تولید تصاویر دقیق از ارگان های بدن استفاده می کنند. ام آر آی آشکارکننده جراحات و آسیب های عصبی است، جراحاتی که نشانگر از دست دهی میلین ناشی از بیماری ام اس در مغز و طناب  نخاعی هستند. به هرحال این نوع جراحات تحت شرایط دیگری همچون لوپوس یا بیماری التهابی لایم نیز دیده می شوند بنابراین وجود چنین آسیب ها و ضایع اتیدال بر ابتلای  قطعی به بیماری ام اس نمی باشد. درطول ام آر آی، فرد بر روی میز محرکی خوابیده و این میز وارد دستگاه بزرگ لوله ای شکلی می شود که در حین انجام اسکن، صدای بلندی شبیه به صدای ضربه از خود تولید می کند.

اغلب موارد انجام این تست، حداقل یک ساعت طول می کشد. با وجودی که این تست کاملاً بدون درد است ولیکن به برخی افراد احساسِ “ترساز درون محفظه بسته قرار گرفتن” دست می دهد و در صورت لزوم پزشک مسکن یا آرام بخش تجویز می کند. همچنین به منظورمشخص شدن ضایعات فعال از تزریق مادۀ رنگی درون  ورید استفاده می شود. در این صورت پزشک قادر به تشخیص قرار گیری بیماری در فاز فعال خواهد بود حتی اگرعلائمی از بیماری ظاهر نشده باشد. تکنیک های جدید ام آر آی، جزئیات بیشتری را در مورد آسیب فیبرهای عصبی، از بین رفتن دائمی میلین و یاترمیم آن فراهم می سازند.

تست های تحریکی:  این نوع تست سیگنال های الکتریکی ارسال شده از سوی مغز در پاسخ به تحریک را اندازه گیری می کند. در این تست ازتحریک دیداری و یا تحریک الکتریکی استفاده می شود بدین شکل که جریان های الکتریکی کوتاهی به بازو یا پاهای فرد داده می شود و پاسخ مغزبه این جریان‌ها سنجیده میشود.

بازتوانی در بیماری:

معمولاً بازتوانی یک مؤلفه‌ی حیاتی برای افراد مبتلا به ام اس است تا به مراقبت‌های با کیفیت بالا دست یابند. به طور کلی برنامه‌های توان بخشی عبارتند از:

درمان فیزیکی:  هدف از این کار آموزش مهارت‌هایی به بیماران است تا بتوانند توانایی حرکتی و کارکردی خود را حفظ و بازیابی کنند. اولین گام در راستای تلاش برای تسکین گرفتگی‌ها برداشته می‌شود؛ درمان فیزیکی از طریق تمرینات کششی روزانه بر کشش و انبساط عضلات تمرکز می‌کند. ممکن است برای حفظ دامنه حرکتی یا  انعطاف‌پذیری، سایر روش‌های درمانی ازجمله اسپلینت (نوعی آتل)، آتل گرفتن و یا استفاده از بریس‌های طبی نیز لازم باشد.

درمان فیزیکی نیز ممکن است شامل ورزش‌های آبی، هیپنوتراپی، ماساژتراپی، اولتراسونوگرافی، مگنت تراپی (تی ام اس)، الکتروتراپی و بیوفیدبک باشد.

هدف اصلی فیزیوتراپی، بازگرداندن عملکردهای بیمار بعد از یک حمله، پیشگیری از حمله جدید و جلوگیری از ازکارافتادگی فرد است.

کاردرمانی:  استفاده‌ی درمانی از کار، مراقبت از خود و انجام فعالیت‌ها به منظور افزایش رشد و جلوگیری از ناتوانی در نظر گرفته می‌شود.

درمان مشکلات تکلم و بلع:  افراد متخصص آموزش‌دیده‌ای توانایی تکلم و زبان بیمار را بررسی و در صورت وجود مشکل، اختلالات  گفتاری و زبانی را درمان می‌کنند. به این افراد آسیب‌شناسان گفتار و زبان یا گفتار درمان می‌گویند.

بازتوانی شناختی:  بازتوانی شناختی در مدیریت مشکلات خاص مربوط به تفکر و ادراک به بیمار کمک می‌کند.

بازتوانی پیشنهادی:  این نوع بازتوانی به افراد ناتوان کمک می‌کند تا برنامه‌ها و مهارت‌های شغلی را یاد بگیرند و بتوانند از عهده‌ی انجام یک شغل برآیند.