نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل هفتم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

مفاهیم بنیادین در موسیقی سنتی ایران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است 

*ساختار اركستر سمفونیک:

ارکستر سمفونیک دارای چهار بخش است:

سازهای زهی، بادی های چوبی، بادی های برنجی و سازهای ضربی یا کوبه ای.

الف) سازهای زهی آرشه ای اركستر سمفونیک:

اين سازها شامل ویولن، ويولا، ويولن سل و کنترباس هستند و در اصطلاح، کوردوفون chordophone  یا «زه صدا» نامیده میشوند.

ویژگی ها و عواملی که باعث می شوند آهنگسازان از خانواده بزرگ ویولن استفاده کنند عبارت اند از:

۱ـ محدوده صوتی وسیع این خانواده، از کنترباس تا ویولن.

۲ـ هماهنگی رنگ صوتی این سازها که با تغییرات کوچک در مناطق مختلف می توانند رنگ آمیزی متفاوتی داشته باشند.

۳ـ محدوده دینامیک گسترده این خانواده، که در گروه سازهای دیگر به سختی امکان پذیر است.

۴ـ کیفیت تُن غنی این خانواده که دارای گرمای خاصی است.

۵ـ قابلیت های ویژه در اجرای صداهای با آرشه یا بدون آرشه، ضربه زدن، اجرای پاساژهای تند، ملودی های آرام یا کشیده، پرشها، تریلها، دوبل نت ها، آکوردهای گوناگون و ….

۶ـ اجرای صداهای ممتد و طولانی بدون نیاز به نفس گیری که از این نظر از سازهای بادی متمایزند. سازهای زهی در ارکسترهای سمفونیک سازمان یافته و متداول، به شرح زیرند:

–ویولن اول با ۱۶ تا ۱۸ نوازنده و ۸ یا ۹ پوپیتر

–ویولن دوم با ۱۴ تا ۱۶ نوازنده و ۷ یا ۸ پوپیتر

–ویولا با ۱۰ تا ۱۲ نوازنده و ۵ یا ۶ پوپیتر

–ویولن سل با ۱۰ تا ۱۲ نوازنده و ۵ یا ۶ پوپیتر

–کنترباس با ۸ تا ۱۰ نوازنده و ۴ یا ۵ پوپیتر

* ساختمان سازهای خانواده ویولن:

تمام سازهای زهی آرشه ای، مانند یک خانواده واقعی، ویژگی های مشترک بسیاری دارند و ساختمان و خواص آکوستیکی مشابه، تکنیک های مشترک و نیز برخی مشکلات و خصوصیات ویژه در آنها دیده می شوند. صرف نظر از اندازه هر ساز که آنها را از یکدیگر متمایز می کند. ساختمان همه این سازها از دو قسمت اصلی بدنه و دسته تشکیل شده است و معمولاً هر دو قسمت از چوب ساخته می شوند. شکل کلی بدنه، به نحوی شبیه بدن انسان است. بالای سطح بدنه را شکم (sound board یا table یا belly) می نامند و پایین سطح بدنه، پشت (back) نامیده می شود. هردو قسمت (بدنه و دسته) خمیدگی خاصی دارند. پشت و سطح رویی این ساز و جدارهای دو طرف آن، یک جعبه توخالی را شکل می دهند که به عنوان رزوناتور عمل می کند و طنین سازهای زهی را افزایش می دهد. داخل بدنه، قطعه چوبی به نام soundpost قرار دارد که باعث انتقال صوت می شود. دسته ساز که محل انگشت گذاری است fingerboard نامیده می شود و در قسمت بالایی آن جعبه گوشی قرار دارد که محل نگهداری گوشی های کوک است. انتهای دسته دارای انحنایی است که scroll نام دارد. روی محل انگشت گذاری چهار سیم کشیده شده اند. در کنترباس گاه تعداد سیم ها به پنج عدد نیز افزایش می یابند. سیم ها هر کدام دور یک گوشی کوک پیچانده میشوند و پس از عبور از روی شیطانک و خرک، به انتهای ساز که سیم گیر می نامند وصل میشوند. محل کشیدن آرشه روی سیم معمولاً بین فضای خالی دسته و خرک است. خرک، هم سیمها را نگه می دارد و هم باعث انتقال ارتعاش به بدنه می شود. روی بدنه دو شیار وجود دارند که شیارهای F نامیده می شوند (چون شبیه به حرف F هستند). این شیارها باعث میشوند بدنه ساز به راحتی مرتعش شود و ضمنا انتقال دهنده صدا از بدنه ساز نیز هستند.

* کوک سیم های سازهای زهی:

کوک سیم های سه ساز از این خانواده (ویولن، ويولا، ویولنسل) به فاصلهٔ پنجم درست یکدیگرند. ولی سیم های کنترباس با فاصله چهارم درست از یکدیگر کوک می شوند. واژه دست باز برای این سازها، به این معناست که سیم ها با انگشت ها لمس نمی شوند و حرکت آرشه بر روی سیم ها همان کوک ساز را مرتعش می سازد. صدادهی کنترباس، برخلاف بقیه اعضای این خانواده، یک اکتاو بم تر است (یک اکتاو بم تر از نت نویسی معمولی آن).

انگشت گذاری: برای تولید نت های بالاتر از دست باز، نوازنده انگشتان دست چپ خود را به نرمی روی محل انگشت گذاری قرار می دهد و با حرکت دادن انگشت ها به طرف بالا (صداهای زیرتر) تولید می شوند و انگشت ها از یک پوزیسیون به پوزیسیون دیگر حرکت می کنند.

اصول انگشت گذاری: اين اصول در تمام سازهای این خانواده تقریباً یکسان است اما در بعضی سازها، مانند ویولنسل و کنترباس کمی متفاوت است.

اجرای دوبل نت ها و آکوردها: نواختن دو یا چند نت، به طور همزمان روی سیم های مجاور، آکورد نامیده می شود. دوبل نت ها دو نوع هستند:

۱- یکی از نتها یا هر دوی آنها روی سیم دست باز نواخته می شوند .

۲ـ هر دو نت، با انگشت گذاری روی دو سیم نواخته می شوند. در همه انواع سازهای زهی نواختن دو نت، به طور همزمان در دو سیم مجاور، با انگشت گذاری روی دو نت و سپس آرشه کشیدن روی هر دو سیم، امکان پذیر است.

۳ـ نواختن آکوردهای سه صدایی یا چهار صدایی روی سیم های مجاور، به ویژه در ویولن و ویولا امکان پذیر است و آنها را آکوردهای سه صدایی یا چهار صدایی می نامند. برای اجرای آکوردها باید فشار بیشتری با آرشه روی سیم ها آورد تا تقریباً تمام نتها همزمان شنیده شوند. اجرای آکوردهای سه صدایی در صورتی خوب شنیده خواهد شد که با دینامیک نسبتا بالا صورت گیرد. اجرای آکوردهای سه و چهارصدایی با دینامیک p یا pp برای نوازنده خالی از اشکال نیست.

۴ـ آکوردهای چهارصدایی معمولاً به صورت آرپژ نواخته می شوند زیرا آرشه قادر نیست بیش از دو نت را همزمان به صدا درآورد. آرشه های قرن هفده و هجده خمیده تر از آرشه های قرن بیستم بودند و امکان همزمان نواختن آکوردهای چهارصدایی، بیشتر فراهم بود. انحنای چوب آرشه، بیشتر به طرف بیرون بود، در حالی که انحنای آرشه های کنونی، بیشتر به طرف داخل است. موفق ترین دوبل نتها و آکوردهای سه صدایی یا چهارصدایی، آنهایی هستند که یک یا دو نت آنها دست باز اجرا شوند.

تقسیم سازهای زهی: با توجه به تعداد نوازندگان سازهای زهی، در مقابل هر پوپیتر دو نوازنده قرار دارند. برای اجرای دوبل نتها نوازنده سمت راست ، نتهای بالایی، و نوازنده سمت چپ، نتهای پایینی را اجرا می کنند. برای مشخص شدن این تقسیم بندی، از واژه divisi ( یا به طور خلاصه . div ) استفاده ميشود. اگر واژه divisi بالای بخش نباشد هر نوازنده باید به صورت «دوبل» نت بنوازد. در بعضی مواقع نیز عبارت .non div نوشته میشود تا نوازنده مطمئن شود که باید به صورت «دوبل» نت را اجرا کند. زمانی که divisi پایان می پذیرد، از واژه unison (یا به طور خلاصه . unis ) استفاده میشود.

اگر آهنگساز بخواهد آکوردهای سه صدایی، به وسیله سه نوازنده مختلف اجرا شوند لازم است بالای آن بخش، از علامت div .a3 یا در تقسیمات چهارتایی، از علامت div .a4 استفاده کند. اگر تقسیم بندی، به وسیله پوپیتر باشد، پوپیتر اول نتهای بالایی را اجرا می کند و پوپیتر دوم نت پایینتر و به همین ترتیب … تا پوپیتر آخر. بهترین شکل این است که سه یا چهار خط در هر بخش نوشته شوند و تقسیم بندی با عبارت divide by stand مشخص شود.

در این حالت نوازندگانی که سمت چپ پوپیتر نشسته اند نباید بنوازند و اگر لازم باشد نوازندگان یک بخش با هم بنوازند، از یکی از واژه های all (انگلیسی)، tutti (ایتالیایی)، tous (فرانسه) و alle (آلمانی) در پارتیتور استفاده میشود.

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد….