هوش سرشار و روحیۀ مبتکرانه و مبدع صبا که در دیگر رشته های هنری مانند خط و نقاشی نیز خود را آزموده، در کنار مطالعۀ آثار بزرگان و مشاهیر و کسب آگاهی از گونه های مختلف و سبک های متفاوت هنری و نیز تمرین مداوم و پی گیر و روحیۀ کنجکاو وی موجب شد تا بتواند موجد ابداعاتی در نحوۀ نوازندگی ویولن گردد چونکه صبا تکنیک عالی سازها را به خوبی می دانست و با آگاهی کامل بر این نکته که ویولن، سازی غربی است و امکاناتی خاص خود دارد، نحوۀ پرداخت به این ساز را به خوبی دریافته بود. در یک کلام می توان گفت که صبا با اطلاع از کلیۀ مطالب مربوط به ردیف و موسیقی ایران زمین و با به کارگیری صحیح امکانات تکنیکی ویولن، پایه گذار مکتبی خاص برای این ساز شد که در آن صدا دهی ویولن نه مشابه کمانچه و نه اجراهای غربی، بلکه خاص موسیقی ایرانی طرح ریزی شده است.

سه تار نوازی صبا در مهجوریت

مبحث سه تار نوازی استاد صبا با وجود اینکه این ساز، ساز اول و اصلی وی به حساب می آمده و جز در شرایطی مخصوص کمتر در مبحث و گفتارهای منتشره پیرامون زندگی و شخصیت صبا به آن پرداخته شده است. باید گفت صبا در کنار استادی و مهارت در نواختن ویولن، نه تنها همسنگ بلکه حتی فراتر از آن در سه تار نوازی تبحر و تسلط داشته است.

شروع ساز به دست گرفتن صبا در کودکی با دیدن آموزش های ابتدایی نزد میرزا عبدالله و سپس درویش خان بوده است. در بارۀ حضور صبا در کلاس درس درویش خان باید گفت که صبا بهره ای متفاوت از دیگر شاگردان از کلاس درس او برگرفت. صبا نیز موفق به دریافت تبرزین طلایی درویش که مختص شاگردان برتر و مورد لطف و نظر استاد است می شود. اما ماحصل صبا با هم شاگردی های خود متفاوت و چشمگیر است که این مهم در بررسی آثار شاگردان درویش خان معلوم و مشخص می شود. با بررسی آثار به جا مانده از شاگردان تار و سه تار درویش به دو مشخصۀ بارز و عمومی می رسیم: نخست، تبعیت از فرم اجرایی که درویش خان در ردیف نوازی خود لحاظ می کرد، یعنی اجرای پیش درآمد، چهار مضراب در گوشه های مهم هر دستگاه و سرانجام اجرای رنگ هایی که ساخته های خود درویش بودند (ردیف مجلسی) دوم، تخلیص ردیف به گونه ای که ردیفی به استناد این استاد، بجای ماند. این دو وجه تمایز و مشخص در آثار بجا مانده از سعید هرمزی، مرتضی نی داود، یوسف فروتن (شاگرد غیر مستقیم درویش خان و بارز در خصیصۀ اول ذکر شده) و ارسلان درگاهی، به خوبی و قابل شناسایی به چشم می آیند و خصیصۀ کار محسوب می کردند. اما در کنکاش میان آثار صبا، وضعیت به گونه ای متفاوت به ثبت رسیده است. در سه تار نوازی صبا، فرم اجرایی قطعه بیش از تأثیرپذیری از درویش خان، از نسلی پیش از او تبعیت می کند. در آثاری چند که از تکنوازی های استاد صبا توسط دوستان چون دکتر پزشکان و سرهنگ ساعت ساز به ضبط رسیده و امروزه موجود است، تنها یک مورد اجرای پیش درآمد (آواز افشاری) وجود دارد. همچنین در روایت، ردیف نیز بیشترین تأثیر ملودیک صبا از ردیف های آقا حسین قلی، ردیف آوازی عبدالله دوامی و ردیف میرزا عبدالله حاصل آمده است. بدین ترتیب می توان ادعا کرد بیشترین تأثیر درویش خان بر سه تار صبا، استفاده از رویت آقا حسین قلی در نوازندگی، نحوۀ صدا دهی ساز (سونوریته) و نیز تکمیل تکنیک های خاص سه تار نوازی است. درویش خان برای آموختن تکنیک های خاص سه تار، سالهای بسیاری به زانوی ادب نزد استاد میرزا عبدالله نشست و سر به زیر افکند و سه تار نواخت تا مضراب های خاص سه تار، نکات مربوط به پنجه و نحوه ناخن زدن را دریافت، خصوصیاتی که به یادگار از میرزا عبدالله در ساز شاگردش درویش خان رسوب کرد و همیشگی شد.

با پایان گرفتن دورۀ ۸ سالۀ آموزش نزد درویش خان، دوران پختگی و جا افتادگی آغاز می گردد تا صبا با تمرین و ممارست و همنشینی دائمی با سازش، آنچه را که تنها ازین راه به پر هنری می توان افزود و از هنرمندی عادی به استادی صاحب نام و بجا تبدیل شد، بدست آورد. اما این خلوت های عاشقانه را هر کس اجازۀ تجربه نداشت. سه تار صبا جز در شرایط و مواقع خاص و آن هم برای هم مشربان درویش مآب به نوا نمی آمد و جز به گوش محرم و آشنا نمی نشست. به عبارتی سه تار برای صبا به معنی کلید ورود به حریم خصوصی عالم روحانی محسوب می شد، آنگونه که علی دحباشی در جائی می نویسد: در بارۀ سه تار، صبا احساسات عاشقانه ای داشت. می گویند هر وقت غمی داشت یا دلش می گرفت، سه تار را در آغوش می کشید و می نواخت و بی صدا اشک می ریخت. در خلوت و در حیاط که قالی پهن می کردند به سه تار خود پناه می برد. جای بسی تأسف است که در میان خواستاران یادگیری هنرهای استاد، کسی به جد و عاشقانه طالب آموزش سه تار نبود شاید اگر در این خیل شاگردان و هنر جویان تنها دو سه تن طالب عاشق مسلک و چون خود استاد سر سپردۀ ساز و سه تار وجود داشت، صبا به انتشار مطالب خود پیرامون این وادی هنر بیشتر از این ترغیب می شد اما دریغ که چنین فردی در بین نبود و آنان هم که در مبحث سه تار به پرسش مطلب و نکته از صبا دست می آزیدند، هیچیک نه به قصد تلمذ که بیشتر تفننی سه تار می نواختند.

آنچه در این رابطه در میان تمامی اسناد مکتوب و غیر مکتوب به چشم می آید و بر تعلیم سه تار توسط صبا دلالت دارد، مشخصاً مربوط به دوست استاد، تقی تفضلی می شود که به گواه مدارک موجود، تنها شخصی بوده که در نزد صبا مشق سه تار کرده است. البته موسیقی دغدغه و اولویت نخست در زندگی تفضلی نبود و بعد که به شغل دیگری مشغول گشت، و شاید که همین نکته سبب رضایت صبا به برقراری محفل درس و آموزش به تفضلی را فراهم آورده باشد.

چرا که صبا با بصیرتی که داشت می توانست براحتی شاگردانی را که سه تار نوازی را برای امرار معاش برمی گزیدند، از آنان که سه تار را برای دلشان می نواختند، تشخیص می داد. تفضلی پس از درگذشت استاد با نگارش مقاله ای تحت عنوان “سه تار صبا” به ذکر ویژگی های سه تار نوازی صبا و شیوۀ خاص وی در نوازندگی این ساز پرداخت و با ارائه مشخصات و مختصاتی متفاوت با گفته های دیگر مدعیان آشنایی با سه تار نوازی صبا، سبک خاص و منحصر به فرد صبا را به تعریف و تصویر می کشیدند. سه تار سازی است که صبا کلیۀ آموخته های خود را در بارۀ دیگر سازها، بر پایۀ آن استوار کرد و آنرا باید مبنای نوازندگی وی بر شمرد. استاد موسی معروفی در خاطرات خود، جوان کوچکی را به یاد می آورد که مثل موش سر قالب صابون، در محضر و رو به روی درویش خان نشسته، درس سه تار می گرفت و راک هندی می نواخت، این خاطره مؤید این نکته است که صبا در ۱۴ سالگی راک هندی و از گوشه های پیچیدۀ موجود در دستگاه های ایرانی می نواخته و سرگرم فرگیری ردیف و دستگاه بوده است. تأثیر پذیری صبا از این ساز بسیار زیاد بوده، به حدی که در برخی از چهار مضراب های ساخته شدۀ استاد صبا برای ویولن، از مصراب های سه تار بهره گرفته شده است (نظریۀ علی تجویدی). با تمام این اوصاف عجیب به نظر می آید که در معرفی صبا سه تار نوازی وی را در حاشیه و ویولن نوازی اش را در متن معرفی می کنند و می شناسانند.

وضع استقرار دست های صبا در سه تار نوازی

نحوۀ قرار گرفتن دست راست صبا بر روی صفحه (بنا بر گفتۀ خود استاد و نیز تفضلی)، به گونه ای است که تمام انگشت ها به هنگام مضراب زدن بر روی صفحۀ ساز تکیه دارند. خود صبا می گوید:

سیم ها با ناخن انگشت سبابۀ دست راست، بطوری که سایر انگشت ها و شست به صفحه روی کاسه تکیه کند، به اهتزاز می آیند. در به کار بستن این روش، دست راست به حالتی شبیه به مشت روی ساز قرار می گیرد. مزیت این حالت در این است که با وجود امکان استفاده از تمام انگشت سبابه برای ایجاد حالات متفاوت مضراب، دیگر انگشت ها رها نبوده و همگی بر صفحۀ ساز تکیه می کنند، اما این تکیه نه مسبب خفگی صدای ساز و نه ایجاد مشکل در دامنۀ مورد نیاز مضراب می شود. صبا در رابطه با چگونگی مضراب زدن نیز معتقد است:

هر کس به سلیقۀ خود ناخن روی سیم های سه تار حرکت می دهد و این خود مختاری و عدم علاقه به حفظ ردیف، سبب شده که قواعد علمی و فنی آن به تدریج از بین رفته و فراموش شده است. مطمئناً روش های دیگری برای مضراب زنی سه تار وجود داشته و دارد اما اگر بخواهیم که به روشهای اصیل و حقیقی نزدیک شویم و آنها را بشناسیم، به طور یقین نمی توانیم صبا را به عنوان یک معیار و جهت نادیده بنگاریم. با آنچه از خود صبا پیرامون نحوۀ مضراب زنی اش نقل شده به روشنی معلوم است که روش هایی چون مضراب زنی بوسیلۀ حرکت انگشت وسط به همراهی انگشت سبابه هرگز صدای مضراب صبا را نخواهد آفرید و اگر خواهان طنین زنگ مضراب صبا هستیم، باید نزدیک به وی عمل کنیم.

نکاتی چند در سه تار نوازی صبا

– نظم در ارائه آهنگ (ملودی)

– حفظ آرامش و وقار و عدم شلوغ کاری

– استفاده از چپ و راست های مرتب و حساب شده

– به کارگیری انگشت شست در عمل گرفتن سیم بم ساز

– اجرای شعر آواز با مضراب های راست

– رعایت نظم در ارائه انواع تکیه ها

آنچه در نوازندگی صبا بسیار حائز اهمیت و شایستۀ توجه بیش از پیش است، اجرای آهنگ ها (ملودی)، با وزن خاص هر یک می باشد. صبا به عادت و در اکثر مواقع ردیف را بطوری دلپذیر با وزنی پنهان در عباراتی موزون و آهنگین به اجرا در می آورد و این خود نکته ای حائز اهمیت برای اهل فن بشمار می آید.

نکات تمایز دهندۀ صدای ساز سه تار صبا

سخن در بارۀ زنگ طنین و رنگ به عنوان سه مشخصۀ برجسته صدای ساز صبا در بین متخصصین امر بسیار گفته شده اما در بارۀ صدای سه تار استاد کمتر نوشتار و گفتاری می بینیم. توجه به نکاتی خاص سبب طنین افکندن صدایی خاص و منحصر به فرد با مختصاتی متمایز کننده و شاخص می گردد که همان مضراب استاد صبا است. اما براستی رعایت چه نکاتی سبب طنین صدای مضراب صبا می شود؟

۱- هر نغمه، هیچگاه به صورت تنها و منفرد به اجرا در نیامده و همیشه با در کنار یک صدای واخوان مورد پشتیبانی قرار می گیرد. اگر از این منظر بنگریم می توانیم بگوئیم که سه تار در واقع از سه “دو تار” تشکیل شده است: سیم ها، دو زیر (سفید و زرد)، سیم زیر و سیم زنگ (زرد و مشتاق) و سیم زنگ و بم.

در شیوه و روش صبا برای استفاده با هم از صدای همه سیم ها تنها با مضراب چپ، آن هم سریع، ناگهانی و لحظه ای با ایجاد حمله، تأکید و سرضرب های ضربی به مقصود می رسند. در این روش صدای ساز به گونه ای ایجاد می شود که دو صدای فوق الذکر، یکی به گوش می رسد. این حالت زمانی اهمیت خود را نمایان می کند که با آشنایی به سه تار، بر این موضوع واقف باشید که این شیوه شما را قادر می سازد تا صدای واخوان سازتان به صورت جداگانه و منفک از صدای سیم سایر (سیمی که بر آن انگشت گذاری صورت می گیرد) نبوده بلکه واخوان به صورت ادامه و طنین سیم سایر شنیده شود. این خصیصه پس از سه تار صبا در ساز نورعلی برومند نیز قابل مشاهده است.

ادامه دارد…