ساز صبا را همگان (هم خواص، هم عوام) با تفاوتهایی می پسندیدند و بدان علاقه مند بودند که در اینجا لازم می آید به عنوان مثال کلام شعرای بزرگی مانند سعدی و حافظ را در نظر آوریم که با آنکه کاملاً استادانه و فنی است اما مورد توجه همگان. مثلاً از استاد دانشگاه گرفته تا بنایی که بر سر دیوار کار بنایی می کند ابیاتی از آن بزرگان را درک می کند و با آواز می خواند و به هر جهت دریایی است که هر کس به قدر توان و ظرفیتش می تواند ظرفی پر کند و بر دارد و در هر حال بی نصیب نرود.  کسانی از همگان و هم دوره های استاد از جمله نور علی خان برومند گفته اند: وقتی در کلاس درویش خان در اطاق انتظار می نشستم گاهی و در مواقعی از اطاق درس صدای تار استاد (درویش خان) و شاگرد تفاوتی با یکدیگر نداشتند یعنی ما نمی فهمیدیم کدام یک ساز استاد و کدام از آن شاگرد است تا اینکه مشاهده می کردیم صبا از اطاق درس بیرون آمد.

می دانیم که سه تار نوازی استاد در سطح عالی و منحصر به فرد بود اما هیچگاه از رادیو شنیده نمی شد. گروهی بر آنند که صبا ملاحظه استاد عبادتی را کرده به اصطلاح میدان را برای او خالی و آماده گذاشته بود. و بی مناسبت نیست که در این باره مطلبی از شادروان پرویز خطیبی نقل می شود که می نویسد: (استاد عبادی) گفت: تا به حال این ساز را از نزدیک گوش کرده بودی؟

گفتم یکبار در خانه دوستی شنیده ام، البته او کجا و شما کجا؟ گفت: صبا از من بهتر می زند، همه خیال می کنند او ویولونیست خوبی است در حالی که باید به سه تارش گوش بدهند. سالها بعد وقتی این موضوع را با “صبا” در میان گذاشتم خندید و گفت: احمد شکسته نفسی کرده است، در نواختن سه تار همتا ندارد.

استاد «علی تجویدی» و استاد «ابراهیم قنبری مهر» از شاگردان استاد صبا می باشند که بارها اظهار داشته اند بدون پرداخت شهریه تعلیم دیده اند و قنبری که هم اکنون سازهای گوناگون ساخت دستش به ویژه ویولن، هم اکنون با بهترین ویولون های سازندگان دنیا پهلو می زند. علاوه بر آموزش نوازندگی، ساختن آن را نیز که مدیون راهنمایی ها و تشویق های استاد صبا است، گفته اند: یک روز که به علت مشکل مالی اداره نمودن کارگاه ساز سازیم مقدور نبود و به همین جهت کسل بودم، استاد این گرفتگی و نگرانی مرا دریافت و چون بعد از پرسش هایی علت را فهمید مرا همراه با خود به یکی از شعب بانکی در نزدیکی منزلش برد و چکی کشید و مبلغی پول گرفت و به من داد.

گفته اند هر اثر هنری، به ویژه موسیقی نماینده روحیه و خصوصیات درونی و بالاخره شخصیت هنرمند است و صدای ساز استاد نیز کاملاً نشان از انسانیت، پاکی و درستی، اطلاعات علمی و ادبی و وطن دوستی و غیره دارد که به حد اعلی در وجودش بود و نیز ساخته هایش مثلاً: قطعه (بزندان) که از خواندن یکی از کسانی که به زندان برده شده اند گرفته و ساخته و پرداخته اش نموده و یا قطعه «در قفس» و … می توانند نمونه هایی از ذوق سلیم و توجه و همدردی ولی با نامرادی های و دردها باشند و به قول شادروان «حسین ناصحی» ساز صبا واقعا پاک و بی غل و غش بود در ساز صبا ابداً اثری از آنچه که به سبک مطربی معرفی شده است وجود نداشت و این خود یکی از بزرگترین خصایص ساز صبا بود. ساز صحیح و اصیل به شیرین کاری و پیرایه های مبتذل نیازی ندارد. در چهل و پنجمین سالروز خاموشی استاد موسیقی ایران مرحوم ابوالحسن صبا، نوازنده چیره دستی که ویولن و سه تار را به سر حد کمال خوب می نواخت و بر دیگر سازهای ایرانی تسلطی کافی و وافی داشت، مرحوم روح الله خالقی در باره استاد صبا می گوید: پدرش کمال السلطنه، مردی ادیب و با ذوق و همواره در مصاحبت هنرمندان زمانه بود و خود به موسیقی آشنایی داشت و سه تار می زد. استاد ابوالحسن صبا در سال ۱۲۸۱ در تهران بدنیا آمد و پدرش اولین مشوق فرزند به فراگرفتن موسیقی بود. خانمی موسوم به ربابه که ندیم عمه اش و تصنیف خوان ماهر و ضرب گیر خوبی بود، سبب شده که صبا بیشتر به موسیقی مأنوس گردد.

نخستین استاد او میرزا عبدالله است که چندی نواختن سه تار را به وی آموخت. صبا بعدها نواختن این ساز را در مکتب درویش خان تکمیل نمود.

پدرش علاقه داشت که صبا به همه سازها آشنا شود، این بود که ابوالحسن هنر دوست از محضر بسیاری از استادان موسیقی استفاده کرد، چنانکه سنتور را از علی اکبر شاهی، ضرب را از حاجی خان، کمانچه را از حسین اسماعیل زاده و ویولن را از هنگ آفرین فرا گرفت. «وقتی قبل از سال ۱۲۹۷ به مدرسه آمریکایی می رفتم، صبا دو کلاس از من جلوتر بود و با برادر بزرگم همکلاس بود و از همان وقت در میان تمام شاگردان مدرسه شهرت را داشت که ابوالحسن خان اغلب سازها را بخوبی می نوازد. بعدها که به شیراز رفتیم دیگر او را ندیدم تا سال ۱۳۰۲ که وارد مدرسه موسیقی وزیری شدم و از مصاحبت آن دوست قدیم که در آن وقت بهترین شاگرد مدرسه بود برخوردار شدم. صبا در آن موقع ویولن را خوب می نواخت و در اثر تعلیمات استادانه کلنل وزیری به زودی به مقام اولین سولیست ارکستر رسید. استاد صبا در نواختن سنتور نیز چیره دست بود و با همکاری حبیب سماعی جان تازه ای به این ساز داد. صبا تا آن زمان که در قید حیات بود همیشه با فروتنی ترجیح می داد او را فقط یک نوازنده بشناسند. اما او هنرش در نوازندگی تنها خلاصه نمی شد زیرا علاوه بر نوازندگی، سازهایی چون: ویولن – کمانچه، سه تار، قانون، تار، سنتور، پیانو، فلوت، نی، ضرب، و دف با نقاشی، ادبیات، نجوم، پرورش گل و صنایع ظریفه آشنایی نام داشت.

او به تنهایی یک ارکستر کامل بود. صبا مردی بود پاک نهاد، خوش برخورد و دور از تکبر و در اوان جوانی در قورخانه کار می کرد و با توجه به حقوق قابل ملاحظه ای که به او می دادند، ولی او موسیقی را بیشتر راغب بود و کارهای فنی را که در قورخانه نظیر بخاری، ریخته گری، سوهان کاری و غیره آموخته بود، بعدها در ساختن آلات و ادوات و اسباب موسیقی به کار گرفت و بخصوص بیشتر مواقع در کارگاه نجاری که متعلق به دوستش در کوچه ضمیر الاسلام نزدیک منزلش بود می رفت و در آنجا به تعمیر یا درست کردن آن ادوات می پرداخت.

آثار صبا را می توان به دو دسته تقسیم کرد. دسته اول شامل اجراهای ویولن، سه تار، تار، که اکثر آنها به صورت صفحه در دست است و دسته دوم شامل تصنیف ها، آهنگهای گردآوری شده محلی و آثار تئوریک است. صبا کتابی تحقیقی در باره شناسایی سازهای ایرانی و تاریخچه آنها را نیز تألیف کرده است. اکثر موسیقیدانان معروف ایران نظیر حبیب سماعی و حسین تهرانی به راهنمایی او با موسیقی علمی آشنا شدند و شاگردانی نظیر مهدی خالدی، علی تجویدی، حبیب الله بدیعی، فرامرز پایور، مجید وفادار از شاگردان سرشناس او می باشند. از آثار صبا زنگ شتر، کاروان، زرد ملیجه، به زندان، در شوشتری، در قفس، کوهستانی، رقص چوبی قاسم آبادی، به یاد گذشته در دشتی و چهار مضراب های مختلف را باید نام برد. صبا از بیماری قلب همیشه رنج می برد و همین بیماری، عاقبت در شب جمعه بیست و نهم آذرماه ۱۳۳۶ باعث فوت آن مرد هنرمند و افتخار آفرین ایران گردید.  مرحوم استاد صبا گویا علاوه بر هنر نوازندگی یک بار تصنیفی را روانه بازار نموده بود. خطیبی در این بار، می گوید:« یادم می آید که همزمان با صفحات ماشین مشدی ممدلی و یکی به پوله خروس صفحه دیگری هم به بازار آمد که اسمش را زیر بازارچه گلوبندک گذاشته بودند. این صفحه که شعری فکاهی داشت، خیلی زود جای خودش را باز کرد، ولی هیچ کس نمی دانست که خواننده کیست؟ بعدها از زبان حسین یاحقی شنیدیم که خواننده، شاعر و نوازنده این تصنیف استاد ابوالحسن صبا، بنا به دلایلی مایل نبوده نامش را روی صفحه ذکر کنند. و در ارتباط با خلقیات مردمی استاد صبا می افزاید.

ادامه دارد…