شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران – قسمت یازدهم

نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل دوم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

مضراب: سنتور با دو مضراب چوبی به طول ۲۲ سانتی متر نواخته می شود و هر یک از این مضراب ها از سه قسمت تشکیل شده اند:

– حلقة مضراب حالت نیم دایره دارد و زایده کوچکی در انتهای آن وجود دارد و با انگشت های شست و سبابه و میانی دور حلقه را می گیرند .

– ساقه مضراب ترکه باریکیست بین حلقه و سر مضراب

– سر مضراب کمی پهن تر ساخته می شود و محل اصابت به سیم هاست . چنانکه از چند دهه گذشته معمول شده ، سر مضراب را با پارچه ضخیمی ( اصطلاحا نمد ) می پوشانند تا صدای گرم و لطیف تری حاصل شود . بهترین چوب برای ساختن مضراب ، چوب گردو ، شمشاد و آزاد است .

انواع دیگر سنتور :

١- سنتور معمولی، در اصطلاح « سل کوک»، دو ردیف ۹ تایی خرک در طرفین صفحه دارد که نت « دو » در آن همصدا با « دو » دیاپازون است.

۲- سنتور «لاکوک»، دو ردیف ۹ تایی خرک در طرفین صفحه دارد که نت « دو » در آن همصدا یا «ر» دیاپازون است. این سنتور در اندازه کوچک تر ساخته می شود و از سازهای انتقالی ست، یعنی باید برایش یک پرده پایین تر نت نویسی کرد و برای اجرا در گروه نوازی ها مناسب است.

٣- سنتور باس که جعبۀ صوتی آن بزرگ تر از سنتور معمولی است و سیم هایی با روکش فلزی در ضخامت های مختلف دارد و از روی هر خرک دو یا سه سیم می گذرند. صدادهی این سنتور که هنوز در دست تجربه است و عمومیت لازم را نیافته است یک اکتاو بم تر از سنتور معمولی ست.

۴- سنتور کروماتیک: در این نوع سنتور خط ملودی به سختی اجرا می شود و بیشتر برای همراهی در گروه نوازی های بزرگ به کار می رود و وسعت آن برابر با وسعت سنتور معمولی ست و خرکهای بیشتر برای ایجاد نیم پرده و ربع پرده های اضافی دارد . نت نویسی سنتور کروماتیک با کلید سل است و ۳۰ خرک بزرگ و کوچک برای ایجاد ۴۱ صدا روی صفحه دارد .

۵- سنتور کروماتیک بم (باس) با ساختار سنتور کروماتیک یک چهارم درست ( شامل ۸ صدا ) ، از طرف ضلع بزرگ تر خرکهایی اضافه دارد و این صداها با کلید “فا ” خط چهارم نت نویسی می شوند. این سنتور جمعا دارای ۳۵ خرک برای ایجاد ۳۵ صدا روی صفحه است و البته در قسمت صداهای بالا چند خرک کمتر دارد.

امکانات اجرایی سنتور: در این ساز، دوبل نت، انواع پاساژهای طولانی، آرپژ، تریل تکیه ها، امتداد زمان نت هایی با کشش طولانی به وسیله مضراب ریز، استاکاتو و بیشتر حالت ها قابل اجرا هستند. سنتور، سازی ست با قابلیت تک نوازی که در گروه نوازی ها نیز جایگاهی مستحکم دارد .

  مزایا و چالش های پیش روی پادشاه رمزارزها

٥) ساز قانون:

قانون: قانون سازی ست به شکل ذوزنقه قائم الزاویه و از سازهای زهی مضرابی ( زخمه ای ) مطلق است که در ساخت آن، چوب، پوست، فلز، استخوان و زه به کار رفته اند. نوازنده، این ساز را نشسته، در حالی که ضلع بزرگ تر آن روی میز یا پاها، به سمت نوازنده قرار دارد، با دو انگشت سبابه دست راست و چپ مجهز به مضراب می نوازد. قانون قدمتی طولانی دارد و معمولا از چوب های کهنه شده و محکم گردو و نیز مانند دیگر سازهای ملی در اندازه های مختلف و با اختلافاتی در ساخت و اجزای تشکیل دهنده ساخته می شوند .

جعبۀ صوتی: جعبۀ صوتی قانون دو صفحه زیر و روی ذوزنقه قائم الزاویه ای هستند که با کلاف های چهارگانه جانبی به هم متصل شده اند. این جعبه معمولا از چوب گردو ساخته می شود.

صفحه رو: صفحه ای ست چوبی که در طرف چپ آن ۲۷ پرده گردان و ۸۱ گوشی قرار دارند و در سمت راست آن، زیر خرک، به جای چوب، مستطیلی از پوست به عرض تقریبی ۱۵ و طول تقریبی ۴۰ سانتی متر قرار گرفته است. سطح پوست دار صفحه رو، گاهی از یک تکه پوست و گاهی از چهار تکه پوست مجزا به صورت مایل یا لوزی ساخته می شود. در قسمت چوبی صفحه، شبکه هایی از جنس چوب برای خروج صدا ایجاد شده اند.

پوست: برای قسمت پوست دار صفحه رو از پوست شتر، گوساله و ماهی استفاده می شود. پوست قانون باید کمی ضخیم تر از پوست سازهای دیگر انتخاب شود تا بتواند فشار کوک ۸۱ وتر را در سطحی بزرگ تحمل نماید.

پرده گردان: ابزارهای کوچک فلزی هستند که در سراسر سمت چپ ساز بعد از شیطانک و قبل از گوشی ها روی قطعه چوب اضافه ای که بر روی صفحه رو چسبانیده شده به وسیله میخ های کوچکی نصب شده اند . از هر پرده گردان تعدادی وتر هم کوک و هم صدا می گذرند و به گوشی ها می روند. پرده گردان ها را به طور معمول با دست چپ حرکت می دهند . کوک وترها بدون استفاده از پرده گردان ها صدای « بمل » را دارد. پرده گردان بر دو نوع است:

۱- در قانون هایی که از روی الگوی عربی آن در ایران ساخته می شوند دارای دسته کوچکی برای حرکت دادن آنهاست و ممکن است تعداد آنها برای هر گروه از وترهای هم صدا بین چهار یا پنج عدد باشد که با حرکت دادن هر یک از آنها صدا بین « بمل » تا « دیزسری » را جداگانه به دست آورد.

  آداب فرهنگی و آیین ملی در ایران باستان – قسمت 36

٢- پرده گردان های ریلی، که دارای پایه ای چوبی است که در طرف چپ ساز بعد از شیطانک نصب می شوند و بر روی آن قطعه چوب کوچک یا دسته فلزی قرار دارد که بر روی پایه گفته شده به حرکت در می آید و طول وتر را کم و زیاد کرده و در نتیجه صدای بین « بمل » تا « دیزسری » و حتی فواصل کوچک تر را ایجاد می کند .

خرک : تیغهای باریک از چوب به طول تقریبی ۳۵ سانتی متر ( کمی کوتاه تر از عرض قانون و ارتفاع تقریبی ۲ سانتی متر ) که در طرف راست روی سطح پوست دار قرار دارد و به صورت یکسره زیر تمامی وترها واقع شده و روی خرک استخوان باریکی قرار دارد که از فرو رفتن وترها در چوب خرک جلوگیری می نماید و با ۸۱ شیار در فواصل معین ، وترها از روی آن عبور می کنند . خرک قانون با چهار پایه چوبی کوچک بر سطح پوست دار صفحه رو قرار می گیرد .

گوشی‌ها: گوشیهای قانون از جنس چوب و به صورت میخ هایی هستند که یک سرشان به شكل هرم ساخته می شوند و در کلید کوک ، و سر دیگرشان که باریک تر است به صورت عمودی در سطح افقی چوب در سمت چپ ساز قرار می گیرند . هر وتر به یک گوشی بسته می شود.

کلید کوک: ابزاری ست فلزی، حدود ۱۰ سانتی متر که در یک سر آن سوراخی به اندازه هر سر گوشی قرار دارد و طرف دیگر پهن تر است و برای کوک کردن وترها در دست چپ نوازنده به چپ و راست می چرخد.

پل: داخل جعبۀ صوتی ، معمولا سه پل ( یکی بین قسمت پوست دار و قسمت چوبی صفحه و دوتای دیگر زیر قسمت چوبی صفحه ) قرار دارد که فشار صفحه رویی را کنترل و از نشست کردن و تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند و ضمنا در تنظیم تعادل صدا بین وترها نقش مهمی دارند . معمولا در ساخت سازهایی که صفحه روی آن ها بزرگ و مسطح است از انواع پل استفاده می کنند.

شیطانک: قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی ست که بین پرده گردان ها و گوشی ها در سمت چپ قرار دارد و وترها برای رسیدن به گوشی ها از روی آن عبور می کنند. در بعضی قانون ها شیطانک یکسره است و در بعضی دیگر قطعات کوچکی ست که هر تعداد وتری که هم صدا کوک می شوند از روی آن عبور می کنند.

  شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران - قسمت هفدهم

سیم گیر: سیم گیر یا جعبه گره ها در کلاف جانبی سمت راست که صفحه زیر و رو را به هم متصل می سازد، تو خالی است و گاهی در متحرک دارد. گره وترها داخل این قسمت قرار می گیرند و از سوراخ های تعبیه شده بیرون می آیند و از روی خرک می گذرند.

تعداد و جنس و ترها: قانون معمولا ۸۲ وتر از جنس زه ، ابریشم روکش دار یا نایلون دارد که در قسمت بم از وترهای فلزی روکش دار استفاده می شود و اکثر آنها در گروه های سه تایی و در قسمت بم، تکی یا دوتایی با یکدیگر هم صدا کوک می شوند . به طور معمول تعداد صداها جمعا ۲۷ است . گاهی تعداد وترها در اندازه های مختلف جعبۀ صوتی زیاد و کم می شود.

وسعت: وسعت معمول صدای قانون های متداول در ایران حدود سه اکتاو نیم است .

کوک وترها: کوک وترها به وسیله پرده گردان ها برای تمام فواصل موسیقی ملی (و در هر وتر از صدای بمل تا دیزسری ) قابل تغییر است.

کلید نت نویسی: نت نویسی برای قانون روی دو حامل صورت می گیرد. در این ساز برای حدود یک اکتاو از صداهای بم، با کلید « فا » خط چهارم و بقیه با کلید «سل» خط دوم حامل نت نویسی می شود.

مضراب: مضراب هر دست، حلقه ای نسبتا پهن و فلزی از جنس نقره، ورشو یا برنج است که در بند دوم انگشت سبابه قرار می گیرد. داخل این حلقه به طرف کف دست، تیغه ای به طول تقریبی ۴ و عرض تقریبی ۱ سانتی متر معمولا از شاخ گاو، گوزن یا بز کوهی ( وگاه پلاستیکی نرم ) برای زخمه زدن به وترها قرار دارد و مانند ناخن انگشت عمل می کند.

ویژگی های دیگر قانون: به علت وجود پرده گردان ، اجرای تمام فواصل موسیقی ملی با این ساز ممکن است . امکان اجرای آکوردهای چندصدایی با انگشت های مختلف وجود دارد ( حداکثر شش صدای سازی ست که برای تک نوازی و گروه نوازی از آن استفاده می شود. انواع حالتهای کمی و کیفی، از جمله گلیساندو، پیتزیکاتو، تریل، تکیه و پاساژ در این ساز قابل اجرا هستند. در روش قانون نوازی ایرانی از مضراب ریز برای نگه داشتن زمان کامل صدا استفاده می شود. این ساز در کشورهای دیگر، مانند مصر، ترکیه، ارمنستان و … در اندازه ها و وسعت های متفاوت به کار گرفته می‌شود.

برای این ساز نیز علایم قراردادی مخصوصی به منظور استفاده از انگشت ها و نیز حالت های مختلف موسیقی وجود دارند. در این ساز اجرای مضراب « ریز » تنها با یک دست به صورت های مختلف نیز امکان پذیر است.

ادامه دارد ..

دیدگاهتان را بنویسید

هم‌اکنون عضو خبرنامه پیام جوان شوید

Newsletter

همراهان پیام جوان