نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل ششم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای بادی (هوا – صدا) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان 

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است

هارمونی (هارمونيا) بلوچستان: اگرچه از رواج هارمونی در بلوچستان ایران بیش از پنج دهه نمی گذرد، این ساز توانسته است به ویژه در شهرها و در قالب گروه های اجرا کننده موسیقی بلوچی در عروسی ها جایگاهی هر چند محدود برای خود ایجاد نماید. هارمونی در اصل نوعی ارگ دستی ست که ظاهراً در قرن نوزدهم میلادی توسط کشیش ها و مبلغین مسیحی اروپایی در هند متداول شد و از طریق ایالت بلوچستان پاکستان به بلوچستان ایران راه یافت. هارمونی متشکل از یک جعبه، ردیفی از کلاویه ها، یک فانوس برای تأمین هوا، تعدادی زبانه و مکانیسم هایی برای ورود هوای مخزن به داخل زبانه هاست. با گرفتن هر کلاویه یک یا چند زبانه فعال می شوند و به ارتعاش در می آیند. یکی از دست های نوازنده فانوس را باز و بسته می کند و دست دیگر وظیفه گرفتن کلاویه ها را عهده دار است. نمونه های مختلفی از این ساز در هند ساخته می شوند که هر کدام از نظر امکانات صوتی با بقیه تفاوت دارند. حدود اجرایی متعارف در هارمونی هایی که غالباً در بلوچستان ایران نواخته می شوند در حدود سه اکتاو است. صداهای هارمونی تقریباً براساس فواصل گام کروماتیک تعدیل شده غربیست. این ساز در بلوچستان ایران گاه در گروه های اجرا کننده ترانه های شوت (ترانه های شاد بلوچی)، به ویژه در شهرها نواخته می شود و در پاکستان یکی از سازهای اصلی و تثبیت شده در موسیقی قوالی این کشور است.

گارمون آذربایجان شرقی: گارمون حاصل تغییراتی ست که در جمهوری آذربایجان در آکاردئون برای سازگاری آن با موسیقی آذربایجان ایجاد شده و احتمالاً در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی به موسیقی آذربایجان وارد شده است. گارمون اگرچه حاصل تغییرات در آکاردئون است اما امروزه یک ساز ملی آذربایجان محسوب می شود. این ساز در آذربایجان شرقی نیز متداول شده است. کوک گارمون تقریباً تامپره است اما نیم پرده پایین تر از دیاپازون است و بنابراین یک ساز انتقالی محسوب می شود. وسعت صوتی گارمون در حدود دو اکتاو و چند نت، و مانند هارمونی یک ساز کروماتیک است. گارمون ساختاری شبیه آکاردئون دارد و متشکل از یک فانوس برای تأمین هوای ساز و دو جعبه در دو طرف فانوس است. جعبه سمت راست کلاویه هایی مانند پیانو، و جعبه سمت چپ کلاویه هایی دکمه مانند دارد. داخل هر دو جعبه مکانیسم هایی برای به صدا در آوردن زبانه ها وجود دارد. هر کلاویه به چند زبانه متصل است. ردیف زبانه ها به پلانکا معروف است و درگارمون چهار، پنج یا شش پلانکا وجود دارند. تکنیک اجرایی گارمون تا حدودی با آکاردئون متفاوت است. وظیفه این ساز در درجه نخست اجرای ملودیست. دکمه های سمت چپ گارمون برخلاف آکاردئون فقط امکان اجرای یک صدا را بر عهده دارند که این صدا نوعی واخوان محسوب می شود.

هوا صداهای مطلق با دهانه پیاله ای:

از هوا صداهای مطلق با دهانه پیاله ای یا شبه پیاله ای نمونه های مختلفی در نواحی ایران با نام ها، جنس ها، شکل ها و کارکردهای گوناگون مشاهده می شوند. نمونه های متفاوتی از این سازها در گیلان، مازندران، بوشهر و بعضی نواحی دیگر متداول بوده یا هنوز هستند. در اینجا به بررسی اجمالی كرنای گیلان، كرنای مازندران، بوق بوشهر، نفیر و شیپور می پردازیم.

کرنا گیلان: این كرنا از نظر اندازه بلندترین هوا صدای ایران است و ساختمان و جنس آن با جغرافیای طبیعی گیلان انطباق کامل دارد. كرنای گیلان از قدیمی ترین و ابتدایی ترین سازهای هواصدا در نواحی مختلف ایران است.

ویژگی های ظاهری و ساختاری کرنای گیلان: این كرنا متشکل از لوله صوتی (بدنه)، دهانی (محل دمیدن) و انتهای خمیده یا عصا مانند است. لوله صوتی كرنا از جنس نی آبی ست که به «گرلوله» یا «ازیت لوله» معروف است و دو تا چهار متر (و گاه بیشتر) طول دارد. معمولاً برای استحکام بیشتر، پوششی از بریده های بلند نی روی لوله اصلی با بند پیچیده می شوند. انتهای عصایی شکل و خمیده گرنا (محل خروج صدا) از جنس نوعی کدوست که به آن «کدونی» می گویند. این قسمت خمیده توسط یک قسمت رابط دیگر از جنس کدو که «کرنی گل» نامیده می شود، «کدونی» را به «گرلوله» متصل می کند. دهانی گرنا را «گریی پیشه» می نامند و از جنس نی یا چوب و قاشقی شکل است. 

تکنیک اجرایی كرنای گیلان: ساختار دهانی و طویل بودن لوله صوتی گرنا باعث می شود برای به صدا در آوردن آن نیروی زیادی به کار گرفته شود. چون این گرنا فاقد سوراخ های صوتی بر روی بدنه است تولید صداهای مختلف از آن با پیروی از قانون اصوات هارمونیک در لوله های صوتی میسر است و به این ترتیب علاوه بر صدای پایه، صداهای اکتاو، پنجم و چهارم نیز نسبت به صدای مبنا از این ساز به دست می آیند. نواختن گرنای گیلان با تکنیک نفس برگردان میسر نیست و زمان نواختن آن هم نمی تواند طولانی باشد زیرا وزن کرنا وتحمل فشار زیاد برای نواختن آن نوازنده را زود خسته می کند. صدای این ساز بم و گرفته است و همنوازی چند گرنا نوعی هوموفونی مطبوع تصادفی ایجاد می کند.

موارد و نوع استفاده كرنای گیلان: در قدیم از این كرنا به عنوان وسیله خبر رسانی استفاده می کردند اما امروزه فقط در مراسم عزاداری محرم و سایر مراسم سوگواری و گاه تعزیه استفاده می شود. كرنای گیلان را معمولاً به طور گروهی می نوازند. گروه کرنانوازان حدود ده كرناچی هستند که یک نفر سرگروه و هدایت کننده بقیه نوازندگان است. سرگروه را «سرکرناچی» و بقیه نوازندگان را «واگیر» می گویند. انتخاب و شروع مطلب با سرگرناچی ست نوازندگان در ذهن خود اشعاری دارند که آن را به اصطلاح در کرنا می خوانند و در واقع ریتم شعر را با دو یا سه صدای کرنا اجرا می کنند. مراسم کرنانوازی به صورت ایستاده یا در حال حرکت برگزار می شود.

کرنا مازندران: این کرنا در مقایسه با نمونه های دیگر کرنا و حتی سایر هواصداها از نظر جنس و ساختمان منحصر به فرد و به گونه ایست که با جغرافیای طبیعی مازندران انطباق کامل دارد و به نظر می رسد از ابتدایی ترین و قدیمی ترین نمونه های هواصدا در نواحی ایران باشد.

ویژگی های ظاهری و ساختاری کرنای مازندران: این کرنا ظاهری مارپیچی از جنس پوست درخت دارد و برای ساختن آن، نواری از پوست بعضی درختان را در فصل بهار به صورت مارپیچ از درخت جدا می کنند و این نوار پس از جدا شدن از درخت به طور طبیعی به صورت لوله ای قیف مانند در می آید. برای ثبات بدنه معمولاً تیغ هایی را در چند نقطه داخل پوست می کنند. سر باریک این بدنه محل دمیدن است که اگرچه شکل پیاله ای ندارد اما نحوه به صدا در آوردن آن مانند هوا صداهای با دهانه پیاله ایست. گاه بر سر این کرنا زبانه ای دولایه می گذارند که در این وضعیت در گروه هوا صداهای زبانه دار قرار می گیرد.

موارد و نوع استفاده کرنای مازندران: از این هواصدا دامداران مناطق جنگلی مازندران در گذشته برای پیام رسانی استفاده می کردند. این كرنا معمولاً به تنهایی نواخته می شده و در همه فصل ها امکان ساختن آن فراهم نبوده است. بهترین فصل برای جدا کردن پوست از تنه درخت، فصل بهار است که پوست شاداب است و به راحتی از درخت جدا می شود.

بوق بوشهر: این نوع بوق، شاخ پیچ دار بلند نوعی گوزن است که کمتر در ایران یافت می شود و معمولاً از آفریقا یا هند به این ناحیه آورده شده است. بوق بوشهر و نفیر از نظر ساختار و جنس در یک گروه قرار می گیرند. ویژگی های ظاهری و ساختاری بوق بوشهر: این بوق، شاخ پیچ دار بلندی ست که داخل آن خالی شده و در نقطه ای نزدیک به نوک شاخ سوراخی برای دمیدن ایجاد شده است. بوق بوشهر به خاطر اهمیتی که در فرهنگ مذهبی بوشهر دارد سازی مورد احترام محسوب می شود. غالباً روی بدنه بوق تزییناتی از جنس نقره نصب می کنند. بعضی بوق های بوشهر شکل مارپیچی ندارند و منحنی اند.

تکنیک اجرایی بوق بوشهر: به خاطر ساختار ابتدایی این ساز، به صدا در آوردن آن مشکل و همراه با تحمل فشار زیاد است و هیچ نوازنده ای نمی تواند زمانی طولانی آن را بنوازد. معمولاً در مراسمی که از این ساز استفاده می کنند بوق در دست نوازندگان مختلف می چرخد و آنها جا عوض می کنند. نوازنده بوق را افقی در مقابل دهان می گیرد و با فشار در سوراخ روی بدنه می دمد. دهانی بوق بوشهر اگرچه شکل پیاله ای ندارد اما شیوه نواختن آن مانند هوا صداهای با دهانه پیاله ایست. صدای این بوق متناوب است و از این رو برای نواختن آن از تکنیک نفس بر گردان استفاده نمی کنند.

موارد و نوع استفاده بوق بوشهر: امروزه بوق بوشهر را فقط در مراسم سنج و دمام برگزار می شود می نوازند. این مراسم ماهیت اطلاع رسانی دارد و مردم با شنیدن صدای سازها (سنج ها ، دمام ها و بوق) از شروع مراسم سوگواری مطلع و در محافل محل جمع می شوند. گروه اجرا کننده شامل: تعدادی نوازنده دمام با سه کارکرد مختلف (دمام معمولی، دمام غمبر، و دمام إشكون)، تعدادی نوازنده سنج و یک نوازنده بوق هستند. در سنت موسیقی مذهبی بوشهر تعداد دمام ها و سنج ها باید فرد باشد. این گروه در حال حرکت و با رعایت آداب خاصی به نواختن می پردازند. در گذشته از این بوق برای اعلام شروع مراسم لیوا در جزیره خارک نیز استفاده می کردند و این رسم تا حدود هشتاد سال پیش پابرجا بوده است

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد…