نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل ششم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای بادی (هوا – صدا) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان 

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است

هوا صداهای مقید زبانه دار زبانه دو لایه با لوله صوتی منفرد: 

انواعی از هواصدا با زبانه دولایه و لوله صوتی منفرد در موسیقی نواحی ایران مشاهده می شوند اما هو اصداهایی که زبانه دولایه و لوله های صوتی مضاعف (دوتایی) داشته باشند در موسیقی نواحی ایران متداول نیستند. زبانه در سازهای این گروه دولایه است، یعنی از پهن شدن قسمت کوتاهی از نی های مخصوص باریک ساخته می شود. نمونه هایی از زبانه چهارلایه نیز در سازهای لیوا (سُرناهای بزرگ) در مناطقی از هرمزگان وجود دارند. در موسیقی نواحی ایران گروه سرناها، نمونه هایی از كرناها و بالابان یا نرمه نای از سازهای با زبانه دولایه هستند. 

سُرنا: سرناها هواصداهایی هستند که یک لوله صوتی با دهانه قیف مانند یا شیپوری دارند. اگرچه سرناهای نواحی مختلف از نظر ساختار کلی مشابه اند اما سرناهای هر ناحیه از نظر اندازه، شکل دهانه شیپوری، جنس، حدود اجرایی و محتوای رپرتوار با یکدیگر تفاوت دارند. 

كُرنا: سازهایی هم که با نام كرنا در نواحی ایران متداول اند صرف نظر از تشابه نامشان، از نظر شکل، ساختار، نحوه به صدا در آمدن، جنس و اندازه با یکدیگر تفاوت دارند. در میان انواع كرناها، نوعی کرنا زبانه دولایه دارد و می توان آن را در خانواده شرناها قرار داد. تفاوت این گرنا با گروه شرناها در اندازه، محدوده صوتی و دهانه فلزی انتهای کرناست. نوعی گرنا نیز در مازندران متداول بوده که از پوست درخت ساخته می شده و گاه با زبانه دولایه نواخته می شده است. نوع بدون زبانه این گرنا هم البته در مازندران رایج بوده است. بالابان (آذربایجان) و نرمه نای (کردستان) نیز سازهای واحدی هستند که زبانه دولایه دارند. در اینجا به بررسی دو نمونه سُرنا از دو ناحیه مختلف ایران و نمونه ای از كرنا و بالابان (نرمه نای) می پردازیم. 

سُرنای شرق خراسان: سُرنا که در اغلب نواحی ایران به «ساز» معروف است در شکل ها و اندازه های گوناگون در همه نواحی ایران جز ترکمن صحرا متداول است. ساختار کلی بدنه سُرنا و اجزای آن در تمام مناطق تقریباً شبیه هستند اما سرناهای مناطق شرقی ایران (شرق و شمال خراسان و سیستان) در مقایسه با سرناهای نواحی دیگر چند تفاوت مهم دارند : اندازه آنها کوچک تر است. دهانه شیپوری شان تنگ تر است. فاقد دوشاخه یا انبرک هستند. وسعت صوتی شان بیشتر است. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری سرنای شرق خراسان: این سرنای کوچک در مناطق تربت جام، تایباد، خواف و تا حدودی سرخس دیده می شود و اجزای آن عبارت اند از: بدنه استوانه ای با دهانه شیپوری محدود، میل، زبانه و لب گیر. روی لوله صوتی این شرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت و یک سوراخ در بغل ونزدیک دهانه شیپوری ایجاد شده اند. روی سوراخ بغل انگشت گذاری نمی شود. سرنای شرق خراسان فاقد دوشاخه یا انبرک است و میل آن مستقیماً در دهانه بالایی بدنه قرار دارد. این میل یک لوله برنجی نازک است که زبانه بر سر آن بسته می شود و سمت دیگر آن در سوراخ بالایی بدنه قرار می گیرد. زبانه از جنس نی خاصی ست. لب گیر، شیء گردی از جنس های مختلف است که وسط آن سوراخ است و میل از وسط آن عبور می کند و باعث ثبات سُرنا در دهان نوازنده می شود.

تکنیک های اجرایی سرنای شرق خراسان: تکنیک های اجرایی همه سرناها در نواحی ایران مشابه اند. سرنای شرق خراسان بنا به ساختار ویژه اش، محدوده صوتی گسترده تر و زیرتر دارد. در این سرنا با استفاده از تکنیک نفس برگردان می دمند و اجرای نغمه در مناطق زیر و مافوق زیر در آن بسیار متداول است و در نواحی شرقی ایران پیچیده تر از نواحی دیگر ایران است. این صداها تا حدودی سیال اند و با تغییر فشار دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ ها تغییر می کنند.

موارد و نوع استفاده سرنای شرق خراسان: این سرنا در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می شود و دهل، ساز همراهی کننده آن است. رپرتوار سُرنا در این ناحیه شامل مقام های بازی و رقص، از جمله مراحل مختلف چوب بازی، آفر، حتن و همچنین مقام خدا و تعدادی مقام و آهنگ دیگر، از جمله کوراوغلی برای مراسم گشتی محلی و … است. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سرنای شرق خراسان: 

بدنه: چوب

میل: فلز برنج

زبانه: نی

لب گیر: چوب، فلز، صدف، پلاستیک، استخوان

سرنای کرمانشاه: ویژگی های ظاهری و ساختاری سرنای کرمانشاه به شرح ذیل است: سرناهای متداول در نواحی غرب ایران، مانند کردستان، کرمانشاه، لرستان، ایلام و به طور کلی ناحیه زاگرس از لحاظ ویژگی های ظاهری و تکنیک های اجرایی تقریباً مشابه اند. اجزای سرنای کرمانشاه عبارت اند از بدنه استوانه ای با دهانه شیپوری، میل، زبانه، دوشاخه یا انبرک و لب گیر. روی لوله صوتی این شرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت ایجاد شده اند. این سرنا برخلاف سرناهای نواحی شرقی ایران قسمتی به نام دوشاخه یا انبرک دارد. انبرک لوله ای چوبی ست که دارای دو شاخه یا دو زبانه انبرمانند است و در قسمت بالایی و داخل لوله صوتی قرار می گیرد و میل بر روی آن سوار می شود. وجود انبرک در این سرنا و سایر سرناهای ایران ـ جز نواحی شرقی ـ بسیار مهم است و تأثیری تعیین کننده در جنس و رنگ صدای سُرنا دارد. میل سُرنا یک لوله نازک برنجی ست که زبانه بر سر آن بسته می ش مته می شود. لب گیر شیء گردیست با سوراخی در وسط که میل از وسط آن عبور می کند و باعث ثبات سُرنا در دهان نوازنده می شود. 

تکنیک اجرایی سرنای کرمانشاه: تکنیک اجرایی این شرنا نیز در مجموع شبیه تکنیک سرناهای نواحی دیگر ایران است و در نواختن آن نیز از تکنیک برگردان استفاده می شود. به خاطر ابعاد بزرگ این سرنا، حدود صوتی آن نسبت به سرنای شرق خراسان محدودتر و بم تر و به صورت زیر است. صداها نسبی هستند و برحسب فواصل مقام های مختلف متغیرند. 

حدود اجرایی متعارف در سرنای کرمانشاه: موارد و نوع استفاده شرنای کرمانشاه عبارتند از: این سرنا همراه با دهل در مجالس عروسی و شادمانی و نیز مراسم چمری که اختصاص به سوگواری دارد نواخته می شود. در نظام عشایری این ناحیه در قدیم، شرنا کاربردهای دیگری چون اعلام و بیدار باش ایل نیز داشته است. رپرتوار سُرنای کرمانشاه شامل آهنگ های رقص، از جمله گریان، فتا پاشایی، چپی و سه جار و همچنین برخی مقام های دیگر رایج در این ناحیه، مانند ساروخانی، جنگه را، جلو شاهی، خان امیری و سوارسوار همراه با دهل و نیز مقام سحری ست. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان سرنای کرمانشاه:

بدنه: چوب دوشاخه

انبرک: چوب

میل: فلز برنج

زبانه: نی

لب گیر: چوب، فلز، صدف، پلاستیک، استخوان

كُرنا: فارس ویژگی های ظاهری و ساختاری کرنای فارس عبارتست از: این كرنا زبانه ای دولایه دارد و صرف نظر از برخی اختلافات در مجموع در گروه شرناها قرار می گیرد. این نوع كرنا در استان فارس، استان کهگیلویه و بویراحمد، شمال غربی کرمان و شمال شرقی بوشهر و استان چهارمحال و بختیاری متداول است. 

اجزای كرنای فارس عبارت اند از: دسته یا بدنه استوانه ای چوبی، بدنه برنجی منتهی به دهانه شیپوری، میل، زبانه و لب گیر. دسته گرنا یک لوله استوانه ای چوبی با هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت است که برخلاف شرنا به دهانه شیپوری منتهی نمی شود. در سوراخ بالایی بدنه میل كرنا و در قسمت پایینی آن بدنه برنجی منتهی به دهانه شیپوری قرار دارند. میل، لوله ای نازک و برنجی ست که زبانه بر سر آن نصب می شود. زبانه قسمت کوتاه و پهن شده ای از نوع خاصی نی است. لب گیر کرنا نیز مانند لب گیر سُرنا و با همان کارکرد است. این گرنا فاقد انبرک است و میل مستقیماً در سوراخ بالایی بدنه قرار می گیرد.

تکنیک اجرایی کرنای فارس: تکنیک اجرایی این کرنا یا سرنا در مجموع شبیه تکنیک کرناست و نوازندگان آن همان نوازندگان سرنا هستند. کرنای فارس را نیز با تکنیک نفس برگردان می نوازند. محدوده صوتی این كرنا در مقایسه با کرنا بم تر و به صورت زیر است. این صداها سیال اند و با تغییر فشار دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ های صوتی برای اجرای مقام های مختلف.

موارد و نوع استفاده كرنای فارس: در فارس، كرنا را همراه با نقاره مضاعف، و در موسیقی بختیاری همراه با دهل می نوازند. نوازندگان كرنا و نقاره در ایل قشقایی «چنگی» نامیده می شوند. چنگی ها که در قدیم و هنگام نبرد، آهنگ جنگنامه می نواختند اجرا کننده بخشی از موسیقی قشقایی اند و در مراسم عروسی و شادمانی و جشنها می نوازند. بخش عمده ای از موسیقی مراسم عروسی و جشن ها آهنگ های رقص هستند. رقص مردان «هو» نام دارد و همان ترکه بازی ست که با آهنگ جنگنامه اجرا می شود و رقص زنان به «هلی» معروف است. قبل از شروع بازی ها و رقص ها معمولاً نوازنده گرنا آهنگ سحرآوازی را می نوازد که آهنگ بیدارباش ایل بوده است. كرنا و نقاره بعضی آهنگ های دیگر را هم که گاه در اصل آوازی هستند اجرا می کنند. در گذشته در مراسم سوگواری نیز آهنگهای دوره، سحر آوازی و گاه گرایلی را با گرنا و نقاره می نواختند. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان كرنای فارس: 

دسته (بدنه): چوب قسمتی از بدنه

دهانه شیپوری: فلز برنج

میل: فلز برنج

زبانه: نی

لب گیر: چوب، فلز، صدف، پلاستیک، استخوان

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد. 

ادامه دارد…