نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل ششم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای بادی (هوا – صدا) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان 

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است

هوا صدای مقید زبانه دار زبانه یک لایه (نی زبانه دار یا لولۀ صوتی منفرد): نی های زبانه دار با لوله صوتی منفرد در ترکمن صحرا، مازندران، هرمزگان، بوشهر، کردستان و کرمانشاه متداول اند. در مازندران و ترکمن صحرا اصل این ساز منفرد، و در نواحی جنوبی و غربی ایران نمونه منفرد، ساده شده نمونه مضاعف است. در اینجا، قرنی، یکی از شاخص ترین نمونه های این هوا صدا را بررسی می کنیم. 

قرنی (قرنه) مازندران ویژگی های ظاهری و ساختاری قرنی: قرنی متشکل از سه قسمت بدنه (لوله صوتی)، زبانه و دهانه شیپوری است.

۱ـ بدنه: بدنه قرنی یک نی نه چندان قطور و نه چندان بلند است که روی آن پنج سوراخ در جلو و یک سوراخ صوتی در پشت ایجاد شده است. در برخی مناطق مازندران بدنه قرنی از چوب است که به آن چونی (چونه) می گویند.

۲ـ زبانه: زبانه، یک نی باریک و کوتاه است و روی آن یک شکاف طولی ایجاد شده که باعث شکل گرفتن زبانه یک لایه شده است. زبانه که از یک سمت باز و از سمت دیگر بسته است در دهانه بالایی بدنه قرار دارد و در آن دمیده می شود.

۳ـ دهانه شیپوری: دهانه شیپوری، قسمتی از یک شاخ است که داخل آن خالی شده و به قسمت پایینی لوله صوتی (بدنه) متصل است. این دهانه شاخی در کیفیت و جنس صدای قرنی تأثیر بسزایی دارد. تکنیک اجرایی قرنی: قرنی را با استفاده از تکنیک نفس برگردان می نوازند. زبانه را طوری در دهان می گذارند که تقریباً همه طول آن در محفظه دهان قرار می گیرد.

موارد و نوع استفاده قرنی: این ساز امروزه استفاده زیادی ندارد و ظاهراً در گذشته بیشتر متداول بوده و در دوره ای منسوخ و در دو دهه گذشته دوباره مورد توجه واقع شده است. رپراتور قرنی از لله وا محدودتر است و اجرای برخی ترانه ها و نیز آوازهایی مانند کتولی با این ساز مقدور است. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان قرنی:

بدنه (لوله صوتی): نی (بدون بند و گره)، به ندرت چوب

زبانه: نی

دهانه شیپوری: شاخ گاو

هوا–صداهای مقید زبانه دار زبانه یک لایه ـ لوله صوتی مضاعف: نی های زبانه دار با لوله های صوتی مضاعف (دوتایی) در خراسان، کردستان، کرمانشاه، مناطقی از لرستان و ایلام، هرمزگان و بوشهر متداول اند. این سازها در واقع مضاعف شده سازهایی هستند که نمونه آن در قسمتهای قبل بررسی شد. سازهای این گروه در نواحی ایران با نام های مختلفی از جمله دوزله (کردستان، کرمانشاه، لرستان و ایلام)، نی جفتی (هرمزگان و بوشهر)، قمشه (شمال خراسان) و دو سازه (جنوب خراسان) شناخته می شوند. در این قسمت دو نمونه از سازهای این گروه، دوزله و نی جفتی مورد بررسی قرار می گیرند. 

دوزله کردستان: دوزله از سازهای مهم متداول در ناحیه زاگرس واقع در غرب ایران است. این ساز دو لوله صوتی ست که در کنار هم قرار گرفته و به هم بسته شده اند. لوله های صوتی از جنس های مختلفی ساخته می شوند که بهترین شان استخوان بال انواعی از پرندگان شکاری، مانند قوش، باز و عقاب است. این استخوان ها شکل هندسی خاصی دارند و یک سرشان باریک تر از سر دیگرشان است. سر باریک تقریباً استوانه ای شکل است و در قسمت پایین تقریباً چهارگوش می شود. دوزله هایی که از جنس نی هستند لوله های صوتی شان استوانه ایست. بر دهانه بالایی لوله های صوتی دوزله، زبانه ها قرار می گیرند که ساختمان آنها مانند قرنی است. روی هر یک از لوله های صوتی پنج، شش یا هفت سوراخ در قسمت جلو ایجاد شده اند. این لوله ها فاقد سوراخ پشت هستند. 

تکنیک اجرایی دوزله: زبانه های دوزله را طوری در دهان می گذارند که تقریباً همه طول آنها در محفظه دهان قرار می گیرد و با انگشت های هر دو دست آن را می نوازند. چون دوزله هواصدایی مضاعف است، هر انگشت باید به طور همزمان یک ردیف از سوراخ های هر دو لوله صوتی را بسته یا باز نگه دارد و به این ترتیب این دو لوله به صورت همصدا به صدا در می آیند. در نواختن دوزله از تکنیک نفس برگردان استفاده می شود و در نتیجه صدای آن ممتد و بدون مکث خواهد بود. حدود اجرایی متعارف در این ساز به صورت زیر است. در اینجا صدای «دو» یک صدای فرضی ست و سایر صداها نیز با تغییر فشار هوا و گرفتن کامل یا ناقص سوراخ ها متغیر هستند. سقف صوتی صدای دوزله با افزایش فشار دمیدن می تواند تا نیم یا یک پرده دیگر گسترش یابد. 

موارد و نوع استفاده دوزله: دوزله به همراه تمبک یا دایره در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می شود. رپرتوار این ساز شامل آهنگ های رقص و ترانه هاست. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دوزله:

بدنه (لوله های صوتی): استخوان بال پرندگان شکاری

نی: لوله فلزی باریک و نازک

زبانه: نی

نی جفتی هرمزگان: این ساز نیز دو لوله صوتی باریک از جنس نی است که در کنار هم قرار گرفته و به هم بسته شده اند. بر دهانه بالایی لوله های صوتی نی جفتی زبانه ها قرار می گیرند که ساختمانشان مانند دوزله است. روی هر یک از لوله های صوتی هفت سوراخ در قسمت جلو ایجاد شده اند. این لوله ها فاقد سوراخ پشت هستند. 

تکنیک اجرایی نی جفتی: تکنیک اجرایی این ساز تا حد زیادی شبیه تکنیک دوزله است. دو لوله صوتی نی جفتی نیز باید به صورت همصدا به صدا در آیند، اگرچه گاه ممکن است در لحظه های کوتاه دو صدای متفاوت از این ساز شنیده شود. در نواختن نی جفتی نیز از تکنیک نفس برگردان استفاده می شود. حدود اجرایی متعارف در این ساز به صورت زیر است. در اینجا صدای «دو» یک صدای فرضی ست و سایر صداها نیز با تغییر فشار هوا و گرفتن کامل یا ناقص سوراخ ها متغیرند: 

سقف صوتی صدای نی جفتی با افزایش فشار دمیدن می تواند تا نیم یا یک پرده دیگر گسترش یابد. 

موارد و نوع استفاده نی جفتی: نی جفتی از سازهای مهم هرمزگان است و به همراه چند نوع پوست صدا در مجالس عروسی و شادمانی و گاه مجالس زار نواخته می شود. پوست صداهایی که نی جفتی را همراهی می کنند در مناطق هرمزگان متفاوت اند.  در بندرعباس، جزایر قشم، هرمز و مناطق شرقی هرمزگان غالباً دهل، پیپه و گیر، نی جفتی را همراهی می کنند و در بندر لنگه، بندر معلم، بندر چارک و غرب هرمزگان غالباً یک یا دو دهل (که یکی کوچک تر و از نوع جوره یا گیر است) همراهی کننده نی جفتی هستند. رپرتوار این ساز شامل ترانه ها و آهنگ های رقص و گاه آهنگهای زار است. جنس بدنه (لوله های صوتی) و زبانه های نی جفتی از نی است. 

نی انبان بوشهر: نی انبان نوعی هواصداست با لوله های صوتی مضاعف (دوتایی)، زبانه های یک لایه و یک مخزن ذخیره هوا که در نواحی جنوبی ایران مانند بوشهر، خوزستان، هرمزگان و مناطقی از جنوب کرمان متداول است. اما جایگاه آن در موسیقی بوشهر نسبت به نواحی دیگر مستحکم تر است. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری نی انبان: این ساز که در بوشهر، نی همبونه و همبونه نیز نامیده می شود از اجزای زیر تشکیل شده است:

۱ـ دسته: دسته نی انبان، غلاف چوبی ناودانی شکلی ست که داخل آن دو. دو عدد نی زبانه دار قرار دارد و نی ها با موم در داخل دسته ثابت می شوند. روی هر پی موراخ صوتی در قسمت جلو ایجاد شده اند و بر سر سس سور هر کدام از نی ها، زبانه ای یک لایه (مانند زبانه نی جفتی و دوزله) قرار گرفته است. 

۲ـ انبان: انبان یک مشک یا پوست دباغی شده بز یا گوسفند است که به عنوان مخزن ذخیره هوا مورد استفاده قرار می گیرد. پوست تقریباً یکپارچه است و قسمت گردن آن از داخل کور می شود. یک دهانی (محل دمیدن) در محل سوراخ یکی از دست ها، و دسته نی انبان در محل سوراخ دست دیگر نصب شده اند. قسمت پایینی پوست نیز در یک نقطه جمع و از داخل بسته می شود. بنابراین مخزن آماده شده، یک مجرای ورود و یک مجرای خروج هوا دارد. در مجرای ورود هوا،  دهانی نصب می شود و در مجرای خروج هوا،  دسته نی انبان را طوری نصب می کنند که زبانه ها در داخل انبان قرار گیرند.

 ۳ـ دهانی: شیئی قرقره مانند و محل دمیدن در مخزن نی انبان است. 

تکنیک اجرایی نی انبان: نوازنده، قبل از نواختن، انبان ساز را با فوت کردن (دمیدن) در دهانی، پر از هوا می کند و بعد دسته نی انبان را در دست های خود می گیرد و شروع به نواختن می کند. در نی انبان، زبانه ها داخل مخزن هوا قرار دارند و با لب های نوازنده تماس ندارند. هر دو نی باید صدای واحدی ایجاد کنند. در نی انبان این امکان برای نوازنده وجود دارد که با استفاده از هوای ذخیره شده در انبان بتواند لحظاتی ساز را بدون دمیدن به صدا درآورد. مخزن هوای نی انبان در آغوش نوازنده قرار می گیرد و او با بازوهای خود از دو طرف به مخزن فشار می آورد. بنابراین چون این ساز مخزن ذخیره هوا دارد نیازی به استفاده از تکنیک نفس برگردان در نواختن آن نیست.

موارد و نوع استفاده نی انبان: نی انبان غالبا در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می شود و رپرتوار آن شامل ترانه ها و قطعات مختلفی چون حاجیونی، شکی، چوبیها یا آهنگ های رقص است. در مناطق غربی استان بوشهر، از نی انبان در مراسمی چون مولودی و زار نیز استفاده می شود. دایره و تمبک و دمام سازهای همراهی کننده نی انبان در بوشهر هستند. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان نی انبان:

دسته: چوب

نی ها: نی

زبانه ها: نی

انبان: پوست بز، گوسفند

دهانی: پلاستیک، چوب

در پایان مقاله این ماه، تصنیف «مرغ سحر» را به تمامی زخم خوردگان در راه آزادی مام وطن تقدیم مینمایم.

تصنیف «مرغ سحر» جایگاه ویژه‌ای در تاریخ موسیقی ایران دارد و خوانندگان بسیاری آن را بازخوانی کرده‌اند اما اجراهای متعدد و بی بدیل خسرو آواز ایران، حضرت استاد محمدرضا شجریان از این تصنیف آن هم در مقاطع حساس سیاسی تاریخ بعد از شورش ١٣٥٧،  نام ایشان را با این تصنیف در هم آویخته است. این تصنیف از ساخته‌های مرتضی نی‌داوود با شعری از محمدتقی بهار است که مضمونی سیاسی– اجتماعی داشته و مفاهیم انقلابی در آن به وفور دیده می‌شود. این موسیقی در دستگاه ماهور میباشد و بخش‌هایی از آن به دستگاه شور نیز وارد می‌گردد.

مرغ سحر ناله سر کن

داغ مرا تازه تر کن

ز آه شرر بار، این قفس را

بر شکن و زیر زبر کن

بلبل پر بسته ز کنج قفس درآ

نغمه ی آزادی نوع بشر سرآ

وز نفسی عرصه ی این خاک توده را

پر شرر کن

ظلم ظالم، جور صیّاد

آشیانم، داده بر باد

ای خدا، ای فلک، ای طبیعت

شام تاریک ما را سحر کن  نو بهار است، گل به بار است

ابر چشمم، ژاله بار است

این قفس، چون دلم، تنگ و تار است

شعله فکن در قفس ای آه آتشین

دست طبیعت گل عمر مرا مچین  جانب عاشق نگه ای تازه گل از این

بیشتر کن، بیشتر کن، بیشتر کن   مرغ بیدل، شرح هجران

مختصر، مختصر کن

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد….