نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل چهارم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای کوبه ای-ضربه ای (با پوست) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

پوست صداها يا سازهای کوبه ای-ضربه ای دارای پوست، در نواحی ایران انواع مختلف و تنوع بی شماری دارند و در یک تقسیم بندی کلی می توان آنها را از نظر ساختمان و نوع نواختن به چند گروه تقسیم کرد:

• طبل هایی که با ضربه مستقیم به صدا در می آیند.
• طبل هایی که با ضربه غیرمستقیم به صدا در می آیند.

طبل هایی که با ضربه مسقیم به صدا در می آیند خود به دو نوع تقسیم می شوند:

الف) طبل های دو طرفه كه شامل ٣ گروه است:

• گروه اول ـ طبل های دوطرفه که با چوب (مضراب) نواخته می شوند.
• گروه دوم ـ طبل های دو طرفه که با چوب (مضراب) و دست نواخته می شوند.
• گروه سوم ـ طبل های دو طرفه که با دست نواخته می شوند.

ب) طبل های یک طرفه كه شامل ٢ گروه است:

• گروه اول ـ طبل های یک طرف بسته که با چوب (مضراب) نواخته می شوند.
• گروه دوم ـ طبل های یک طرف باز که با دست نواخته می شوند.

تقسیم بندی های ریزتر، دقیق تر و فرعی تری نیز می توان برای پوست صداها در نظر گرفت که در اینجا نیازی به طرح آنها نیست و از هر نوع و هر گروه فقط چند ساز را به عنوان نمونه بررسی خواهیم کرد:

طبل های ٢ طرفه ، كه شامل ٣ گروه هستند:

الف) طبل های دوطرفه گروه اول: طبل های دو طرفه که با چوب (مضراب) نواخته می شوند. این طبل ها با نام «دهل» و در برخی موارد با نام هایی برگرفته از زبان یا گویش های محلی شناخته می شوند. سازهای این گروه شاید پرشمارترین نوع پوست صدا در نواحی مختلف ایران باشند: ۱ـ دهل بلوچستان (منطقه شمالی: سرحد) ۲ـ دهل سيستان ۳ـ دهل خراسان (جنوب، شرق، شمال) ۴ـ دهل (دیل، دهیل) گلستان (منطقه کتول) ۵ـ دهل (دهل، دهیل) مازندران (شرق) ۶ ـ دهل (تمک) مازندران (غرب) ۷ـ دهل سمنان (گرمسار) ۸ ـ دهل تهران (طالقان) ۹ ـ دهل آذربایجان شرقی ۱۰ـ دهل آذربایجان غربی ۱۱ـ دهل (دول) کرمانشاه ۱۲ـ دهل (دئول، دول، دهل، دل) کردستان ۱۳ـ دهل لرستان ۱۴ـ دهل خوزستان (شوشتر) ۱۵ـ دهل چهارمحال و بختیاری و ۱۶ـ دهل هرمزگان ۱۷ـ طبل هشت گوش ـ عراق و ایران

ب) طبل های دو طرفه گروه دوم:

طبل های دو طرفه که با چوب (مضراب) و دست نواخته می شوند:

۱ـ دهل بلوچستان (مناطق مرکزی و جنوبی: مکران) ۲ـ تیمبوک بلوچستان (مناطق مرکزی و جنوبی: مکران) ۳ـ دهل ـکرمان ۴ـ جوره کرمان ۵ ـ دهل هرمزگان (میناب) ۶ ـ جوره هرمزگان ( میناب ) ۷ـ دمام بوشهر پ) طبل های دو طرفه گروه سوم: طبل های دو طرفه که با دست نواخته می شوند: ۱ـ دگر (دهلک) بلوچستان ۲ـ دهلک نال بلوچستان ۳ـ دمام خوزستان (اروندکنار، خرمشهر، آبادان) ۴ـ ناقارا آذربایجان شرقی ۵ ـ پیپه هرمزگان ۶ ـ گسر هرمزگان

طبل های يك طرفه كه شامل دو گروه هستند:

الف) طبل های یک طرفه گروه اول:

اينها، طبل های یک طرفه بسته ای هستند که با چوب (مضراب) نواخته می شوند. نام بیشتر این طبل ها که غالباً به صورت مضاعف (دوتایی) هستند «نقاره» است. اما در برخی نواحی ایران با نام هایی برگرفته از زبان یا گویش های محلی نیزی شناخته می شوند: ۱ـ نقاره (ناقاره) گیلان ۲ـ نقاره (دشرکوتن) مازندران (مرکزی) ۳ـ فوشاناقارا آذربایجان شرقی ۴ـ تاس دوطبله (دوتپله) کردستان ۵ ـ نقاره (ناقاره) فارس، کهگیلویه و بویراحمد ۶ـ نقاره خانه خراسان (مشهد)
۷ـ نقاره سمنان ۸ ـ نقاره هرمزگان (بستک) ۹ – دهل نوبان هرمزگان (بندر لنگه) ١٠- نقاره عراق و ایران

ب) طبل های یک طرفه گروه دوم:

اينها طبل های یک طرفه بازی هستند که با دست نواخته می شوند. این گروه به دو دسته تقسیم می شوند: به نوع اول با بدنه استوانه ای یا شبه استوانه ای و نوع دوم با بدنه قاب مانند (طوقه ای).

الف) نوع اول با نام های مختلفی، برگرفته از زبان یا گویش های محلی یا واژه هایی از فرهنگ های دیگر (به ویژه آفریقا) در برخی نواحی ایران متداول اند:

۱ـ دهل مگرمان بلوچستان ۲ـ چینکنگه هرمزگان ۳ـ مرياسه هرمزگان ۴ـ چپوؤه هرمزگان ۵ ـ دهل شیخ فرج (لیوا، رحمانی) بوشهر (جزیره خارک) ۶ـ دهل شیخ فرج بوشهر (جزیره خارک) ٧- تمبک هاي نواحی مختلف ایران ۸ ـ تمبک زورخانه ها در برخی نواحی ایران كه معمولا بزرگتر از تكبك های معمولی است. ۹ـ تمپو برخی نواحی ایران ۱۰ـ کاسوره خوزستان (اهواز، آبادان، خرمشهر).

ب) نوع دوم که بدنه ای قاب مانند دارند در بیشتر نواحی ایران متداول هستند و بر حسب اندازه و نوع نواختن می توان آنها را به دو گروه اصلی زیر تقسیم کرد: ۱ـ دف کردستان و برخی نواحی ایران ۲ـ دایره نواحی مختلف ایران.

در آخرین بخش رده بندی پوست صداها، به طبل های دو طرفه ای که با ضربه غیر مستقیم به صدا در می آیند اشاره می کنیم. این پوست صداها کم تعدادترین سازهای کوبه ای دارای پوست در ایران به شمار می روند و در عین حال در معرض فراموشی هستند: ۱ـ اندازه بزرگ: دهل شیطانک (دهل خبر) کردستان ۲ـ اندازه کوچک: طبلک (جغجغه) در نواحی مختلف ایران

اکنون به بررسی اجمالی چند نمونه از طبل های دوطرفه و یک طرفه می پردازیم:

۱ـ دهل سيستان: دهل سیستان، پوست- صدای دو طرفه ای است که با چوب نواخته می شود. به طور کلی همه دهل ها بدنه ای استوانه ای دارند که بر دو سر آنها پوست کشیده می شود. ارتفاع این بدنه در نواحی مختلف متفاوت است اما در مجموع می توان گفت دهل ها، بدنه ای نسبتاً بلند یا نسبتاً کوتاه دارند.

ویژگی های ظاهری و ساختاری دهل سیستان: این دهل، استوانه نسبتاً بلند و بزرگ چوبی و گاه فلزی است که بر دوسر آن پوست کشیده اند. پوست را در هر طرف ابتدا دور طوقه ای فلزی یا چوبی می کشند و بعد با طناب به شکل خاصی به بدنه دهل متصل می کنند. دهل با تسمه ای نسبتاً بلند از شانه چپ نوازنده آویزان می شود. طرف راست دهل با چوبی قوس دار (چوب یا مضراب دهل) به صدا در می آید و طرف چپ با دو چوب کوچک (پلوک) که به انگشت های دست چپ بسته می شوند نواخته می شود.

تکنیک های اجرایی دهل سیستان: چوب دهل در دست راست نوازنده قرار می گیرد و تلوک ها به انگشت های سوم و چهارم دست چپ با نخ به بسته می شوند. دست راست نقش اصلی را در نواختن دهل و ایجاد تقارن های اصلی متریک ـ ریتمیک برعهده دارد. صدای برخورد چوب دهل با پوست سمت راست بسیار شدید، پرحجم و بم است. وظیفه تلوک های دست، ایجاد تزئینات ریتمیک و تکمیل اجزای ریتم است. در مجموع دست های راست و چپ نقش های متفاوتی دارند و مکالمه ای ریتمیک میان خود انجام می دهند.

موارد و نوع استفاده دهل سیستان: در حال حاضر دهل سیستان فقط در مجالس عروسی و شادمانی و گاه در مراسم گشتی محلی نواخته می شود و ساز همراهی کننده سرنا است. این ساز در گذشته وظیفه خبر رسانی را نیز بر عهده داشته است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دهل سیستان:

بدنه: چوب جنگلی یکپارچه، فلز (بشکه)

پوست: پوست بز

چوب (مضراب) دهل: چوب جنگلی، چوب گز

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…، قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد….