نویسنده : شهرام خبیر

به علت اهمیت اساسی روندهای تهییج و وقفه، اکنون به توضیح بیشتر آن ها می پردازیم:

تحلیل دقیق محیط توسط انعکاس های مشروط – ارتباط دستگاه های انعکاس مشروط و غیرمشروط- که منجر به غربال شدن انگیزه ها می شود، تنها آغاز ساده ی «تمیز گذاردن»های پیچیده ای است که به وسیله روندهای عالی عصبی و به ویژه نیمکره های مغز صورت می گیرد. نیمکره های مغز نه تنها انگیزه ها را غربال می کنند بلکه آن هایی را که قبلاً از راه هم خوانی موقتی با انعکاس های حیاتی ثابت مربوط گشته اند، به دقیق ترین وجهی مورد تحلیل قرار می دهند. ارتباط موقتاً مشروط، تصفیه شده، سپس تخصیص یافته و به اجزای تشکیل دهنده اش«تجزیه» می گردد و سپس از راه «ترکیب» به قالب کارکرد کلی ارگانیزم در می آید. این کار تحلیلی و ترکیبی نشان گر انطباق گسترده و ژرف «تعادل» حیوان با محیط است. این تحلیل نیمکره های مغز پیچیده ترین کارکرد آن هاست زیرا شامل وقفه و در عین حال تهییج می باشد که در بطن پدیده های روانی، اضدادی را تشکیل می دهند که مناسبات و تبدیلات متقابل آن ها تمامی پیچیدگی های فعالیت حیوان را در برمی گیرد. تهییج و وقفه دو روی یک سکه اند. تشکیل ارتباطات موقتی تازه، اساساً یک روند تهییج و ترکیب است که به سادگی محقق نمی شود. ابقای ارتباطات جدید باید مناسب رابطه ارگانیزم با محیط بوده که این خود مستلزم یک سازگاری سریع و مداوم انعکاس های مشروط در جهت هم نوایی هر چه بیشتر با محیط خارج با حذف کردن آن ها در صورت فقدان کامل هم نوایی است. تحلیل وقفه وظیفه «تصحیح» انعکاس های مشروط یا موقتی و وفق دادن آن ها با واقعیت عینی را انجام می دهند و کل رفتار حیوان ناشی از این «دو» است. برای حفظ تعادلی معیّن با محیط از یک سو لازم است جهان خارج تحلیل و از سوی دیگر ترکیب گردد، زیرا نه تنها عوامل مجزای ساده، بلکه مجموعه آن ها نیز بر روی حیوان عمل می کنند که شامل روندهای تهییجی و از سوی دیگر روندهای وقفه ای ضد آن است. ابتدایی ترین و در عین حال مهم ترین کارکرد تحلیل از راه «وقفه» از کار انداختن انعکاس های مشروط به هنگام ناهم نوایی آن ها با شرایط خارجی است یعنی حذف تدریجی «ارتباط موقتی»، به هنگامی است که این ارتباط با انعکاس غیرمشروط مربوط به آن همراه نیست. مثلا اگر در آزمایش کلاسیک معروف پاولوف که، غذا دادن سگ همراه با صدای زنگ به صورت مکرر (شرطی کردن سگ) و ترشح بزاق سگ تنها در اثر شنیدن صدای زنگ است چنان چه بعد از چند بار نواختن زنگ (تهییج) بدون دادن غذا به سگ، این آزمایش انجام شود منجر به قطع ترشح بزاق (وقفه) او می شود زیرا این ناهم نوایی، واکنش مذکور را به عنوان یک انعکاش مشروط «موقتاً» از بین می برد. می گوییم «موقتاً» زیرا که می تواند مجدداً از راه مرتبط شدن با انعکاس غیرمشروط غذا -یعنی غذا دادن پس از به صدا در آوردن زنگ- احیاء گردد.

وقفه به مفهوم ساده ی آمادگی برای انگیزش نیست بلکه وقفه عبارت است از روند روانی بغرنج و فعال تشکیل سدّ یا مقاومت در قبال انگیزش؛ وقفه یعنی تبدیل تهییج به «مقاومت در مقابل تهییج» یا به بیان دقیق تر یعنی نفی تهییج نه فقدان آن. 

اکنون به مهم ترین و حیاتی ترین نوع وقفه می پردازیم:

وقفه حفاظتی: سلول های نیمکره مغز که کارکرد پیچیده رابطه استقرار دم افزون و تصفیه شده ارگانیزم با محیط را برعهده دارند فوق العاده حساس و ظریف هستند و به همین سبب در معرض صدمات ناشی از فشار اضافی قرار دارند. حفاظت در هیئت روندی «وقفه ای» که به دنبال عملکرد طولانی انگیزه مشروط و نامربوط با انگیزه غیرمشروط می آید ظاهر می شود. حفاظت- به عنوان مثال- هنگامی به عمل می آید که انگیزه ای بی نتیجه، مانند صدای زنگی که موقتاً با انعکاس غذا مربوط گردیده ولی با غذا دادن تقویت نمی شود تکرار می گردد. وقفه حفاظتی در این مورد، به سرعت این واکنس انعکاسی (واکنش بزاق در قبال صدای زنگ تنها) را متوقف می سازد. این روند، استراحت و تجدید قوا را برای آنها فراهم می آورد.

شکل دیگر حفاظت، حفاظت از سلول های مغز در برابر فشار زیاد، همان چیزی است که پاولوف نام «قانون حدّ انگیزش» را بر آن نهاده است. برای هر سیستم عصبی یک «انگیزه بیشینه یا ماکزیم» یا یک حد فشار کارکردی بی ضرر وجود دارد که تجاوز از آن، دخالت «وقفه» را سبب می شود یعنی انگیزه ای که شدت آن از این حدّ مشخص تجاوز کند، بلافاصله وقفه را به دنبال می آورد. در این جا نیز وقفه نوعی استراحت و تجدید قواست و هم از این راه است که سیستم عصبی واحدهای حیاتی خود – سلول ها- را در برابر صدمات ناشی از انگیزش مفرط و کار زیاد بیمه می کند. قانون حد نهایی انگیزش، برخی از جنبه های متناقض فعالیت روانی را آشکار می سازد. برطبق این قانون اگر انگیزه ای قوی از حد بیشینه تجاوز کند، ممکن است تأثیر کمتری از یک انگیزه ضعیف داشته باشد. این پدیده را پاولوف «فاز متناقض» نامیده است. 

ممکن است شکل ابتدایی حفاظت سلول های نیمکره مغز همان است که ما همه با آن آشنایی کامل داریم و آن «خواب» است؛ در حقیقت خواب نوعی وقفه حفاظتی است. وقفه مادام که با ضد خود – تهییج به صورت انگیزه داخلی یا خارجی- روبه رو نشده میل به آن دارد که تمامی نیمکره های مغز را در برگیرد و به صورت خواب جزیی یا کلی بسته به شدت -تهییج- در می آید. خواب جزیی یا وقفه ای که به بخش قابل توجه ای از مغز -نه تمامی نیمکره ها- گسترش یابد hypnosis نام دارد. از سوی دیگر خواب کلی هنگامی دست می دهد که وقفه هم از حیث و هم از نظر وسعت به اوج خود رسیده، تمامی نیمکره ها را در برگرفته و تا عمق معیّنی در بخش های پایین تر مغز نفوذ کرده باشد. خواب چیزی جز استراحت و تجدید قوای متناوب و مطلقا ضروری ظریف ترین و حساس ترین فرآورده جهان مادی یعنی سلول های نیمکره مغز نیست. همه ما با تأثیری که بی خوابی زیاد از حد بر توانایی هایمان در دیدن و شنیدن – فکر کردن و صحبت کردن که جای خود دارد- می گذارد به خوبی آشنا هستیم و جای تعجب نیست که خواب عمیق و بی دغدغه همواره یکی از بزرگ ترین مواهب زندگی انسان محسوب شده است. در حقیقت جوهر وقفه و خواب یکی است. به گفته ی پاولوف وقفه دو وظیفه عمده دارد: «هم انطباقی است هم حفاظتی». وقفه از راه تحلیل انعکاسی های مشروط را در قبال محیط خارجی تصفیه می کند و هم از راه اشکال گوناگون خود (کلی یا جزیی) از سلول های به غایت حساس نیمکره های مغز حفاظت می کند. تهییج منشأ ارتباطات تازه است لیکن تحلیل بسیار دقیق انگیزه ها مستلزم تحدید گسترش تهییج به و سیله روند ضد یعنی وقفه است و برعکس برای انجام کار تحلیلی به هنگام بیداری وقفه نیز باید توسط تهییج محدود گردد. کارکرد سالم ارگانیزم بستگی به استقرار و حفظ تعادلی پویا میان تهییج و وقفه و انطباق این دو روند بر عوامل گوناگون جهان دارد.

تکلم و سیستم عالی عصبی

پاولوف در سال ۱۹۳۲، پس از بررسی هایی که بر روی بیماری های عصبی هیستری انجام داده بود یک گام فراتر رفت و ضمیمه ای بر چگونگی فعالیت عصبی حیوانات اضافه کرد که شامل توضیح کارکرد تکلم یا آخرین اصل در فعالیت نیمکره های مغز است. مکانیزم تکلم اختلاف ساختی و کارکردی میان دستگاه عالی عصبی انسان و حیوان را تشکیل می دهد. تکلم از راه مکانیزم اندام های صوتی (ماهیچه و اعصاب) انسان را واجد سیستمی از انعکاس های مشروط می سازد که به مراتب از انعکاس های مشروط حیوانات پیچیده تر است. 

حیوانات می توانند در قبال هر انگیزش حسی محیط که با نیازهای حیاتی آن ها مربوط باشد واکنش نشان دهند. انسان نه تنها این قابلیت ایجاد رابطه های موقتی براساس انگیزه های حسی را دارا است بلکه می تواند در قبال کلمات که نتیجه انگیزش های حسی و اشیاء حسی هستند نیز واکنش نشان دهد. از آن جا که کلمات نام اشیاء خارجی و عملکرد آن هاست لذا آن ها تجریدات اشیاء و رویدادهای خاص اند. این توانایی انسان به واکنش در قبال تجریدهای محیط، وی را از قابلیت انطباق به مراتب وسیع تری برخوردار می سازد. به موازات رشد این نوع قابلیت انطباق، به ظرفیت انسان در تطبیق دادن محیط بر نیازمندی هایش افزوده می شود. پاولوف این سیستم انعکاس های مشروط بر زبان را سیستم «علائم ثانویه» نامید. او از آن رو کارکرد تکلم را یک سیستم «ثانویه علائم» می نامید که کلمات را علائمی می دانست سوای علائم حسی که انسان و حیوان هر دو آن را دریافت می کنند و پاولوف این علائم حسی را سیستم علائم اولیه می نامد. او در چهارمین کنفرانس بین المللی فیزیولوژی، شکل خاصی از انعکاس های مشروط انسان را توصیف کرده است: «اگر احساس ما از جهان پیرامون علائم اولیه واقعیت یعنی علائم اشیاء مملوس می باشد آن گاه تکلم که به طور عمده شامل انگیزش های حرکتی است که از اندام های تکلم بر قشر مغز منتقل می شوند، علائم ثانوی یا علائم علامت ها خواهد بود. این علائم که تجریدات واقعیات هستند عمل-تعمیم- را که در واقع افزوده خاص ذهن انسان است ممکن ساخته است. نخست تجربه گری و سپس کسب علم انسان، سلاح بی نظیر او برای جهت یابی عالی در محیط و در درون خویش را امکان پذیر می سازد. انسان در جریان تکامل خویش صاحب سیستم علامتی خاص شد که مکمل همان سیستمی است (سیستم علائم حسی) که حیوانات دارا هستند. این سیستم علائم ثانویه که ارتباط اجتماعی را بر پایه ی انگیزش های عصب ماهیچه های تکلم ممکن می سازد و مختص انسان است. ارتباط اجتماعی توسط کلمات شفاهی یعنی تعمیم تجربیات در فعالیت انسان در بیرون و ارتباط با خود یا تفکر از راه تکلم خاموش در روند تاریخ بشر پدیدار شده است و بدون این سیستم کلامی علائم انعکاس واقعیت و تفکر در ذهن او ممکن نیست.

ادامه دارد…