نویسنده : شهرام خبیر

مقدمه

روانشناسی، فعالیت روانی و شخصیت انسان را مورد مطالعه قرار میدهد و هدف آن عبارت است از کشف واقعیات و قوانین طبیعت انسان. در واقع علم روانشناسی کوششی است که انسان برای شناخت خویشتن خویش به عمل می آورد و از این روشاید علاقه به آن از علاقه به دیگر علوم، طبیعی تر و حیاتی تر باشد. زیرا که این علم به پدیده های آشنایی همچون احساس، ادراک، توجه، حافظه، عواطف، ویژگیهای مربوط به منش و شخصیت، عادت به کار و تفریح و روابط شخصی و اجتماعی می پردازد.

روانشناسی با مشخصات بالا، با این همه، علمی است جوان و در واقع جوانترین علمی است که به عنوان آخرین شاخه از تجریدی ترین بخش دانش انسان یعنی فلسفه جدا گردید و به مثابه یک علم مستقل تنها حدود یکصد سال عمر دارد. از میان مکتبهای گوناگونی که در این سالها پا به عرصه وجود گذاشته اند دو نوع شیوه برخورد با پدیده های روانی تکوین یافته است، یکی شیوه برخورد عینی( objective) و دیگری شیوه برخورد ذهنی( subjective) یا درون نگر. پرچمدار شیوه نخست فیزیولوژیست معروف روس پاولوف (۱۸۴۹-۱۹۳۶) و رهبر شیوه دوم زیگموند فروید ( ۱۸۵۶-۱۹۳۹) پزشک معروف اطریشی است که هر دو تقریبا در یک دوره میزیسته اند.

 این دو روش کاملا متضاد، موسوم به روانشناسی انعکاس مشروط پاولوفی و روانکاوی فرویدی هستند که هرساله مانند دو قطب مغناطیسی متقابل، ذرات بیشتری را با این نظرگاه ها به خود جذب میکنند. هر یک از این دو مکتب دعوی کشف و برخورد علمی واقعی با حیات روانی انسانها را دارند و در عمل هر دو آنها تاثیر رشد یابنده ای در عرصه های مختلف فعالیت انسانی داشته اند. در زمینه مطالعه بیماران روانی پیروان پاولوف معتقدند که این بیماریها باید مشمول روشهای عینی آزمایشگاهی دقیقی گردند که در دیگر رشته های پزشکی نیز به کار بسته میشوند، و باید با تجویز داروهای زیستی-شیمیایی به درمان آنها پرداخت،در صورتیکه فرویدیها بیمار را از طریق کاوش در دوران کودکی و شعور باطنی او معالجه میکنند.

آنچه به تئوری انعکاس مشروط پاولوف و مبحث زبانشناسی ما مربوط میشود، به طور خلاصه به شرح زیر است:

او که به عنوان فیزیولوژیست بر روی غدد گوارشی و غدد بزاقی در هنگام تماس مستقیم گوشت با دهان سگ آزمایش و بررسی کرده بود گامی فراتر نهاد و به تحلیل پدیده آشنای “آب افتادن دهان” یا همین ترشح غدد بزاقی سگ بدون تماس مستقیم و تنها با دیدن گوشت یا استشمام بوی آن پرداخت ، که پدیده بسیار پیچیده تری است. پاولوف آن را انگیزش روانی غدد مذکور نامید.اصطلاح “روانی” برای تمیز تاثیر از دور توسط اندامهای حسی، از انگیزش مستقیم قسمت انتهایی اعصاب چشایی دهان به کار برده شد. برحسب سنت بررسی انگیزش مستقیم ناشی از تماس دهانی در قلمرو فیزیولوژی، و تاثیراز دور در قلمرو روانشناسی قرار میگرفت که گویا در ورای دسترس علم فیزیولوژی قرارداشت.کنش از دور از راه دیدن، شنیدن، و بوئیدن در قالب مفاهیمی چون قوه” تمیز” “اراده” و اشتیاق به عنوان ” کارکردهای عالی” معروف مورد استفاده قرار گرفته بودو برای تبیین آن به تعبیر درونگرایانه ذهنی حیوانات متوسل میشدند که حیوان ابتدا بوی غذا را تمیز و سپس خود آنرا طلب میکند. در تماس مستقیم، فیزیولوژی از یکسو میداند که تعدادی اعصاب گریزنده از مرکز به غدد بزاقی وارد میشوند که میتوانند ورود آب یا ماده ای لزج به بزاق را سبب گردند و از سوی دیگردر سطح دهان نقاط معینی وجود دارند که نقش گیرنده های حساس را در برابرانواع مواد مکانیکی، شیمیایی، حرارتی و حتی تفرعات این مواد مانند نمک و اسید ( در مواد شیمیایی) و جز آن بازی میکنند. جالب آن که همه موادی که هنگام تماس با سطح داخلی دهان ترشحات خاصی را سبب میشوند اگر از دور به سگ نشان داده شوند واکنشهای مشابهی را باعث میگردند که به آنها تهییج میگوییم. مثلا نشان دادن ریگ به سگ هیچ تاثیری روی غدد بزاقی او نمی گذاردولی دیدن غذای خشک حتی از فاصله دور ترشح فراوان بزاق را سبب میشود، در صورتیکه غذای آبدارترشح اندکی را موجب میشود. علاوه بر این، در تهییج روانی، سگ تحت تاثیر آن دسته از خواص شیئ خارجی که به هیچ روی بر کار غدد بزاقی ضروری نیستند مانند رنگ، بو، شکل، اندازه، صدا و جز آن نیز به هیجان می آید.توضیح بیشتر انکه رویت بشقاب غذا، شنیدن صدای پای شخص غذا دهنده، مناظر و یا اشیاء موجود در محیط نیز موجب ترشح بزاق سگ میشوند.یعنی نه تنها نفس دیدن، شنیدن، و استشمام بوی اشیاء مربوط به تغذیه بلکه اساسا تمام محیط یا اوضاع و احوال واقعی که در آن  این اشیاء به سگ عرضه میشوند، همان تاثیر را دارند. به این قراردر انگیزش روانی ارتباط اشیائی که جاری شدن بزاق را سبب میشوند به طور دم افزونی بعیدتر و ظریفتر میگردد. به گفته پاولوف ما با درجه فوق العاده بالایی از تطابق حیوان با محیط برای ادامه حیات او مواجه هستیم. یک حیوان مثلا گوزن میتواند پیش از آنکه خطر بسیار به او نزدیک شود از راه “نشانه” هایی چون بوها، مناظر، اصوات و حتی نشانه های بعیدتری مانند صدای گامهای کوتاه یا تند حیوانات دیگر، ردپا و جز آن در برابر شکارچی احتمالی واکنش نشان دهد.شکارچی نیز با علم  به حساسیت فوق العاده گوزن در برابر دامنه وسیعی از علائم باید با محو نشانه های دال بر حضور خود(شکارچی) او را گول زده و شکار کند.کشاورزان نیز هزاران سال است که انگیزش روانی را میشناسند و از آن برای امر و نهی کردن به گاو و گوسفند و اسب و … استفاده کرده اند. مثلا هنگام تغذیه دام با تکرار و ادای صوت معین به اصطلاح حیوان را شرطی میکند تا زمانی که دامها در فاصله دوری به چرا مشغولند با ادای همان اصوات بدون صرف وقت زیاد آنها را به نزد خود فراخوانده و گردآوری کند.

شکار، تربیت، و پرورش حیوانات نمونه دیگر و حتی پیچیده ترعمل انگیزش روانی است که بدون این قابلیت در آنها که موجب یافتن غذا، اجتناب از دشمن، و حتی یافتن جفت میشود یعنی انطباق با محیط زیست نمی توانستند به بقای خود ادامه دهند. 

انعکاس غیر مشروط و انعکاس مشروط – بر اساس آنچه گفته شد اکنون به تعریف این اصطلاحات میپردازیم. پاولوف به جای واکنش غریزی ترجیح میدهد از واژه انعکاس استفاده کند. تز او در نهایت همان اصل داروینی کنش متقابل ارگانیزم و محیط است که پیش از آن با صفت ” از پیش مقدر شده ” دچار ابهام شده بود. او با وفاداری به رابطه علت و معلولی راه اجتناب از این صفت را کشف کرد.او برای محیط دو وجه مختلف و برای انطباق در این دو وجه، دو مکانیزم ( ساز و کار ) متفاوت و عین حال کاملا مرتبط تشخیص داد. وجه نخست و اساسی محیط، ثبات نسبی آن است. خصائص عمده  محیط بر نوع معینی از حیوان، برای دوره های طولانی – هزاران سال- کمابیش ثابت میماند. نوع حیوان میتواند در این مدت دراز خود را به خوبی با این شرایط نسبتا بدون تغییر انطباق دهد. انطباق دراز مدت، انطباقی است که متعلق به نوع حیوان بوده و به وسیله آحاد ( افراد ) ارگانیزم صورت میگیرد و به قول پاولوف سازوکار این انطباق رفتاری، انعکاس غیرمشروط ( یا اصطلاحا واکنش غریزی ) است. انعکاس غیر مشروط، واکنشی تطبیقی است که موروثی شده و نمونه های این چنین انعکاسی بیشمار و آشناست: سرفه کردن و عطسه کردن زمانی که ماده اضافی وارد گلو یا مجاری بینی میشود، انعکاس ترشح بزاق و بلع هنگامی که غذا وارد دهان میشود و الخ. برخی از این انعکاسهای غیر مشروط مانند آنچه در بالا ذکر شد، ساده هستند و برخی دیگر مانند مهاجرت هزاران کیلومتری پرندگان، سازوکار فعالیت مورچگان یا زنبورهای عسل بسیار پیچیده بوده و خصلتی زنجیره ای دارند و بر حسب سنت “غریزه ” نامیده شده اند. اما کاربرد واژه انعکاس عیر مشروط بر واکنش غریزی از آن جهت ارجح است که ایده روشنتری از ” مقدر بودن ” ، و رابطه مشخص تری میان انگیزه و واکنش و نیز علت و معلول درآن می یابیم، و بر رفتاری دلالت دارد که به واسطه ” زنجیره ای بودن ” روند آن بسیار پیچیده گشته و محصول تسلسل بغرنج علت و معلول هستند. در این روندها هر کنش انگیزه ای است برای آغاز کنشی دیگر که به طور عام و کلی زیر پرده ضخیمی از مفهوم مرموز و همه شمول نهفته در اصطلاح ” غریزه ” قرار ندارند. این یکی از ارزشمندترین خدماتی است که تا کنون به علم شده، زیرا برای همیشه تعبیر فعالیت حیوان را از راه قیاس با ذهن انسان غیر موجه ساخته است و این را علم مدیون پاولوف است. از سوی دیگر آنچه را که به عنوان تاثیر و کنش از دور و انگیزش روانی و تطبیق بعیدتر با محیط توسط حیوان تا کنون ذکر کرده ایم، تحت اصطلاح انعکاس مشروط قرار می دهیم زیرا بروز و تحقق واکنش حیوان منوط و مشروط به وجود و تکرارعوامل همزمان و مشخصی میباشد. به طور خلاصه برای انگیزش روانی حیوان (مثلا سگ) چند پیش شرط لازم است:

• نخست آنکه باید از ابتدا حیوان از نظر غریزی آمادگی داشته باشد. در مورد مطالب مذکور سگ باید ” گرسنه ” باشد، یعنی ارگانیزم از شرایط درونی خاصی برخوردار باشد، که به خودی خود انطباقی است بر شرایط محیطی به صورت موقت، زیرا راه را برای انگیزه های حیاتی دیگر مانند تهییج دفاعی، جنسی، و غیره باز گذاشته تا حیوان بتواند واکنش مربوطه را بروز دهد.
• دوم آنکه انگیزش روانی باید با نتیجه ملموس مادی ( مثلا دادن غذا ) همراه باشد، یعنی ترشح بزاق واجد نتیجه باشد و به ارضاء نیاز حیوانی منجر شود وگرنه ترشح بزاق متوقف و به صفر میرسد.
• سوم آنکه در برابر چند انگیزش روانی مختلف و همزمان ، سگ تنها به قویترین آنها واکنش میدهد. مثلا در برابر دیدن نان خشک و گوشت، سگ تنها به گوشت عکس العمل بروز میدهد، زیرا گوشت برای زیست او حیاتی تر است تا نان. سگ برای بلع نان خشک به بزاق فراوان نیاز دارد در صورتیکه برای فروبردن گوشت به بزاق کمتری نیاز است و چنین نیز روی میدهد.

بنابر آنچه گفته شد نتیجه بدست می آید که انعکاسهای مشروط بر پایه انعکاسهای غیر مشروط به وجود آمده و رابطه تنگاتنگی با هم دارند.انطباق حیوان با شرایط نسبتا ثابت محیط و عوامل متغیر آن ارتباط متقابل میان این دو انعکاس را طلب میکند تا نوع او حفظ شود. لزوم همخوانی ( یکباره و چند باره) انگیزه ها با انعکاسهای غیر مشروط قدیمی و نیز انعکاس‌های مشروطی که بر پایه این رابطه متقابل  ثبات نسبی یافته اند، قانون کلی تشکیل انعکاسهای مشروط جدید است، تا سیستم عصبی ارگانیزم از هرج و مرج تلاقی هزاران انگیزه بی معنا و نامربوط با نیازمندیها و کارکردهای حیوان که در اثر شرایط بسیار متغیر محیط زیست او ایجاد میشوند، رها شده و تنها انگیزه های مفید حیاتی غربالگری شوند.بنابراین پاولوف میگوید: چنین پیدا است  که سیستم عصبی دارای دو دستگاه مختلف است: یکی برای انتقال مستقیم جریان عصبی ( رشته های عصبی )- تهییج – و دیگری برای قطع و وصل این جریان عصبی ( مراکز عصبی ) وقفه –  … 

ادامه دارد….