نویسنده و گردآورنده : شهرام خبیر
از میان یشت های بزرگ آبان یشت (۵) درواسپ (۹) ویو (۱۵) و زامیاد (۱۹) از نظر زبان و طرز بیان مطالب مشترکاتی دارند.از سوی دیگر، در چند یشت بزرگ دیگر یعنی مهر (۱۰) تیشتر (۸) بهرام (۱۴) و فروردین (۱۳) نیز ویژگیهای همانندی را مییابیم. از جمله این که در گروه اول از قهرمانان اساطیری ایرانی و هند و ایرانی سخن رفته است که برای ایزدان قربانی کرده و به آرزوی خود رسیده اند و از این رو، فعلی که برای ستایش آنان به کار رفته به صورت سوم شخص مفرد ماضی (ستود) است و در این یشت هاست که اشاره به داستانها و اسطوره ها شده است. از سوی دیگر، در گروه دوم از این قهرمانان دورانهای گذشته عموماً یادی نمی شود و فعلی که برای ستایش ایزد به کار میرود، صورت اول شخص جمع مضارع اخباری (میستاییم) دارد. این تفاوت شاید از آنجا ناشی میشود که ایزدانی همچون مهر و تیشتر و بهرام و نیز فروهرها همیشه و هر روزه در کار جهان فعال بوده اند و هستند و اهمیت شان بیشتر در نقش فعالانه و دائمی آنان است.بنابراین میتوان حدس زد که در تدوین یشتها سنت های گوناگون دینی و ادبی در کار بوده است.
مطالب یشتها به طور خلاصه از این قرار است:
هرمزد یشت (۱) ۳۳ بند دارد و در آن اسماء اهوره مزدا که هر کدام مبین خصوصیات اوست، ذکر شده است.
هفت امشاسپند یشت (۲) دارای ۱۵ بند در ستایش امشاسپندان است.
اردیبهشت یشت (۳) دارای ۱۹ بند در ستایش اردیبهشت است که یکی از بزرگ ترین امشاسپندان به شمار میرود. این یشت چنانکه از زبان و طرز بیان آن بر می آید از یشتهای متأخر است. بندهای ۱ تا ۴ در ستایش این امشاسپند است و بقیه یشت به ستایش دعای ایریما ایشیو و خطاب به، اریامن، ایزد شفابخشی، اختصاص دارد. اردیبهشت یشت در آیینهایی که برای شفای بیماران برپا میگردد، خوانده میشود.
آبان یشت (اردوی سور ناهید) (۵) دارای ۳۰ کرده و ۱۳۳ بند است و از جهت تفصیل، سومین یشت (پس از فروردین یشت و مهر یشت) به شمار میرود. آبان (= آب ها) نام متأخر این سرود است. این یشت به آردوی سورا آناهیتا، ایزد بانوی آبها و نعمت و برکت و آبادانی که در اصل رودخانه ای بوده و بعدها جنبه الوهيت يافته است، اختصاص دارد. بندهای ۱ تا ۱۵ در توصیف و مدح و ثنای این ایزد بانوست. در بندهای ۱۷ تا ۱۹ آمده است که اهوره مزدا او را ستایش کرده است. در بندهای ۲۱ تا ۸۳ از شاهان اساطیری و پهلوانانی که پیش از زردشت این ایزدبانو را ستایش کرده و مشمول لطف او شده اند، سخن رفته است و بندهای ۸۴ تا ۹۶ دربارۀ آناهیتا و چگونگی ستایش اوست و بندهای ۹۷ تا ۱۱۸ در ستایش نامداران معاصر زردشت است که اردوی سور ناهید را ستایش کرده اند و بندهای ۱۱۹ تا ۱۳۳ در تعریف و توصیف و درخواست یاری از اوست.
در این یشت همانند یشتهای دیگر، اعتقادات پیش از زردشت با عقاید زردشتی در آمیخته است. در بندهای ۳ تا ۵ و ۹۶ و ۱۳۲ مشخصات پیش زردشتی این ایزدبانو و نیروی حیات بخشی او دیده می شود. در بندهای دیگر خصوصیت زردشتی شدۀ وی آشکار است به گونه ای که اهوره مزدا به او حیات بخشیده است تا در ستیز آفریدگان نیک با بدی یاور آنان باشد (مانند بندهای ۱، ۶ و ۷، ۹۴ و ۹۵، ۱۰۴ تا ۱۱۸). این بندها همه قدیمی است و احتمالاً به دوره های پیش از هخامنشیان تعلق دارد. بعضی بندهای دیگر حاصل انطباق و یکسان شمردن آناهیتا با آنائیتیس، ایزدبانوی سامی است (بندهای ۱۲۳ و ۱۲۸) به نحوی که گویی سراینده مجسمه ای را در پیش داشته است. این بخش شاید در زمان اردشیر دوم(۴۰۵ تا۳۵۹ ق.م.)، که مجسمه های آنائیتیس در سراسر شاهنشاهی هخامنشی برپا شده بود، سروده شده است. بخشهای متأخرتری نیز وجود دارد که تحت تأثیر عقاید زردشتی قرار دارد و از ان جهت است که برای پرستش او اهمیت بیشتری قائل شوند. مانند بند ۱۷ که ظاهراً تقلیدی از بند ۱۰۴ است و در آن آمده است که اهورا مزدا برای آناهیتا قربانی می کند. بخشهایی از این یشت که در ستایش از شاهان اساطیری و قهرمانان باستانی است، ویژگیهای حماسی و شاعرانه دارد و در یشتهای دیگر مانند رام یشت (۱۵) و زامیاد يشت (۱۹) نیز دیده میشود. بخشهایی از آبان یشت احتمالاً از ارد یشت (۱۷) گرفته شده است. محبوبیت آناهیتا موجب شده بود که از اهمیت، آشی، ایزد بانوی برکت، کاسته شود و خصوصیات وی به آناهیتا منتقل گردد. بندهای ۱۳۰، ۱۰۲، ۱۲۷ قابل انطباق با بندهای ۶ تا ۱۱ اردیشت (۱۷) است. کریستن سن ذکر نام بابل را در این یشت بند (۲۹) قرینه ای میداند که این یشت در دوره هخامنشی تدوین نهایی یافته است. هم آهنگی کامل از نظر زبانی در همۀ یشت دیده میشود و این خود نمایانگر آن است که مطالب بسیار قدیم و متأخر با مهارت با یکدیگر تلفیق شده است.
خورشید یشت (٦) دارای ۷ بند در ستایش خورشید است. به مناسبت ارتباط نزدیک خورشید با مهر بند ۵ این یشت به ستایش این ایزد اختصاص دارد.
ماه یشت (۷) دارای ۷ بند در ستایش ماه است
تیشتر ( = تیر) یشت (۸) دارای ١٦ کرده و ٦٢ بند است. بند ۱ تا ۱۲ در وصف ستاره تیشتر، ایزد باران است که به احتمال قوی همان ستاره شعرای یمانی است و ظهور آن نویدبخش فرود آمدن باران است و در بند ۵ آمده است که همه چشم به راه او هستند تا به سوی دریای اساطیری فراخکرد بتازد. در بند ۸ به جدال او با پریانی کـه بـه شـکـل شهابهای ثاقب ظاهر میشوند، اشاره شده است و در بند ۱۲ نام ستارگانی که همکار و یاور تیشتر هستند، آمده است: تیشتریانی( کلب اصغر)، «ستاره ای که بعد می آید” (دَبَران، پس رونده)، پروین، هفتورنگ و ونند (نسر واقع). بندهای ۱۳ تا ۳۴ دربارهٔ جدال تیشتر با آپوش، دیو خشکسالی و پیروزی این ایزد بر او و نتایج حاصل از آن است. تیشتر در ده شب نخست این جدال به شکل جوان پانزده سالهای نیرومند و در ده شب دوم به شکل گاوی زرین شاخ و در ده شب سوم به شکل اسب سپید زیبای زرین گوش زرین لگامی متجلی می شود و دیو اپوش، حریف او، به شکل اسب کل گری ظاهر میگردد. هر دو در دریای فراخکرد به نبرد میپردازند و سرانجام تیشتر پیروز می گردد.
آنگاه میغ ها (ابرها) در میان این دریا گرد می آیند. باد باران و ابر و تگرگ را به هفت کشور زمین می راند. بند ۳۵ به بعد در ستایش تیشتر و توصیف کارهای نیک اوست و توصیه شده است که مردمان این ایزد را آنگونه که شایسته اوست، ستایش کنند تا از قحط سالی و سپاه دشمن و بیماریها و غیره در امان باشند.
از نکات درخور توجه در این یشت اشاره به تیراندازی آرش (بند ۶ و ۷ و ۳۷ و۳۸) است و این قدیم ترین منبعی است که در آن نام این قهرمان آمده است.
درواسپ یشت یا گوش (۹) دارای ۷ کرده و ۳۳ بند است. بند ۱ و ۲ در توصیف این ایزدبانوست که ایزد مسئول تندرستی اسبان است. در بند ۳ تا ۳۳ از شاهان و پهلوانان و شخصیتهایی یاد شده است که برای او قربانی کرده و از او یاری خواسته اند مانند هوشنگ و جمشید و فریدون و هوم (هم اشاره به ایزد هوم و هم به صورت شخصیت یافته او در داستان کیخسرو و افراسیاب)، کیخسرو و زردشت. این بخش از بندهای ۲۷ تا ۵۲ ارد یشت( یشت۱۹ ) اقتباس شده است. از این رو خانم بویس، بر آن است که در واسپا در اصل صفتی برای آشی بوده و بعدها ایزد مستقلی محسوب شده است. ارتباط این ایزدبانو با اسب درکتاب بندهشن نیز مشاهده میشود.
مهریشت( یشت ۱۰) دارای ۳۵ کرده و ۱۴۶ بند و پس از فروردین یشت (۱۳) مفصل ترین یشت است. این یشت در توصیف مهر، ایزد پیمان، است که علاوه بر آن وظیفه حفظ تمامیت سرزمینهای ایرانی را بر عهده دارد و سرور جنگجویان است. بند ۱ در توصیف این خدا و در ذمّ پیمان شکنان است. در این یشت مهر با صفاتی همچون دارای چراگاههای فراخ, دارای هزار گوش، دارای ده هزار چشم و کسی که هرگز خواب به چشمش نمی آید، توصیف شده است. این ایزد ارتباط نزدیکی با خورشید دارد بدین گونه که پیش از برآمدن آفتاب، سر بر می آورد (بند (۱۳) و از اینجاست که در ادبیات پهلوی و فارسی مهر به معنی خورشید به کار رفته است. او گردونه ای با شکوه دارد و با آن در همه جا در حرکت است (بند ٦٧ و ٦٨). حتی پس از فرو رفتن خورشید نیز به زمین می آید و از یک کرانه آن به کرانه دیگر، برای نظارت بر پیمانها، حرکت میکند (بند ۹۵). در سراسر این یشت بر وفاداری به عهد و پیمان، اعم از پیمان میان دو کشور، میان زن و شوهر یا میان دو شریک و انباز، تأکید شده است. مهر در مجازات پیمان شکنان سختگیر است و در بخشهایی از این یشت خصوصیت جنگ آوری او در مبارزه با پیمان شکنان و دشمنان توصیف شده است. بهرام ایزد پیروزی، همچون گرازی تیز دندان، در پیش او حرکت میکند (بند ۷۰ تا ۷۲). مهر جنگجویی است که گرز و نیزه و سپر و تازیانه دارد و گردونه ای دارد که در آن انواع اینگونه سلاحها نهاده شده است. یشت با ستایش مهر پایان میگیرد (بندهای ۱۴۰ تا ۱۳۶).
ادامه دارد…
