نویسنده و گردآورنده : شهرام خبیر

یشت ها– یشت از نظر لغوی هم ریشه با کلمۀ يسن است و معنی تحت اللفظی آن نیز «پرستش» و «نیایش) است. یشتها سرودهایی هستند که عموما به ستایش خدایان قدیم ایرانی مانند مهر, ناهید و تیشتر و غیره اختصاص دارند .

بیست و یک یشت در دست است به این نام ها ۱– هرمزد(= اورمزد) یشت ۲ –هفت تن ( = امشاسپندان) یشت ۳-اردیبهشت یشت ۴– خرداد یشت ۵ – آردوی سور (=آبان، ناهید) یشت، ۶– خورشید یشت، ۷ ماه یشت,۸ –تیشتر (= تیر) یشت, ۹ –درواسپ (=گوش) یشت، ۱۰– مهر یشت، ۱۱– سروش یشت۱۲-رشن یشت، ۱۳– فروردین یشت، ۱۴– بهرام یشت، ۱۵ – ویو ( = رام) یشت، ١٦ ـ دین ( = چیستا) یشت، ۱۷ – آشی ( = اَرْد) یشت ۱۸ – اشتاد یشت، ۱۹ – خره (=کیان, زامیاد) یشت ۲۰ – هوم یشت و ۲۱ ـ وَنَند یشت.

همه یشتها از نظر قدمت یکسان نیستند. از میان آنها یشت های ۱ تا ۴ و ۱۲ و ۱۸ و ۲۰ به بعد در زمان نسبتاً متأخرتری تألیف شده اند، گرچه بعضی از آنها مطالب بسیار قدیم تری را در بردارند .از میان یشتها ,ناهید( یشت ۵) ,تیشتر (یشت۸) ,مهر (يشت ۱۰) ,فروردین (یشت ۱۳)، اَرْد (یشت ۱۷) و زامیاد (یشت ۱۹ )به حق یشت های بزرگ نامیده شده اند. از نظر سبک و مطالب، يسن ٩ (هوم) و يسن ۵۷ و یشت ۱۱ (سروش) مشخصات یشت های بزرگ را دارند. همچنین درواسپ( یشت ۹) و بهرام (یشت۱۴) و ویو (یشت ۱۵) دین (یشت ۱۶) در مواردی مشخصات یشت های بزرگ را دارا هستند، اما از نظر شکل ظاهری و گاهی مطالب، ناقص به نظر می رسند. احتمال دارد که این یشت ها بازسازی شده قطعات یشت های اصلی همراه بااضافاتی از متون دیگر باشند.

نام بعضی از یشت ها با مضمون آنها مطابقت ندارد. مثلاً اشتاد یشت درباره فره ایرانی (یا آریایی) و زامیاد یشت (مشتق از– زم: زمین) دربارۀ فره کیانی است. همچنین رام یشت درباره ویو (ایزد هوا و فضا)است.

تقسیم بندی هر یشت به بندها که در چاپ های کنونی اوستا معمول است و در نسخه های خطی دیده نمیشود, از ابداعات دانشمندان اوستاشناس عصر حاضر و به منظور سهولت استفاده و ارجاع است. اما هر یک از یشت های بزرگ در نسخه های خطی به بخشهایی تقسیم میگردد که اصطلاحاً «کرده» نامیده می شوند. کلماتی که هر بند کرده با آن شروع میشود و پایان می یابد و معمولاً از کرده دوم یا سوم آغاز میگردد، در همۀ کرده های یشت تا پایان ثابت میماند. تعداد ابیات در هر کرده ثابت نیست. بیت اول هر کرده با توصیف ایزد و عبارتی مشتمل بر پرستش او (معمولاً در بردارندۀ فعل(می پرستیم» یا «باشد که بپرستید) و بیت آخر آن با عبارت –به سبب شکوه و فره اش– آغاز می شود .عبارتی که در آغاز بیت اول هر کرده و عبارتی که در آغاز بیت آخر کرده می آید و ترجیع بندوار تکرار میشود در بردارنده درون مایه هریشت است به گونه ای که خصوصیات اصلی ایزد مورد پرستش در آن نمایان است و این یکی از خصوصیات ساختاری یشتهاست.

تکرار عین کلمات یا تکرار یک عبارت واحد در آغاز و پایان ابیات به منظور اهمیت دادن به مطلب و جایگزین ساختن آن در ذهن شنوندگان از دیگر مشخصات یشت هاست.

تکرار یک کلمه در حالتهای تصریفی گوناگون, به دنبال هم, در یک بند برای اهمیت دادن به مفهوم کلمه (مانند تکرار کلمه آناهیته– پاک ,بی عیب– در حالتهای گوناگون صرفی در بند ۸۸ یشت ۱۰) از همین گونه ابداعات شاعرانه است.

از دیگر مشخصات ساختاری یشت ها قرینه سازی ها در نقل روایت های اساطیری و حماسی است، مثلاً جدال تیشتر با دیو اپوش در یشت ۸ یا ستیز آتش و اژی دهاک  (=ضحاک )بر سر به دست آوردن فره دریشت ۱۹ به همین سبک به شعر در آمده است.

یشت های بزرگ از نظر محتوا دارای ساختمانی خاص هستند:

توصیف، مدح و ستایش و به یاری خواندن ایزدی که یشت بدو اختصاص دارد، همراه با ذکر اسطوره ها و حوادثی که آن ایزد در آنها نقشی داشته است. اسطوره ها به صورت ضمنی و  غالبا فشرده و به منظور اهمیت و تأثیر ایزد مورد پرستش در حوادث ذکر میگردند. مثلاً زمانی یکی از شخصیتهای داستان ایزد معبود را با نثار قربانی به یاری خوانده و او به فریاد وی رسیده است. به عنوان نمونه, ترجمه قسمتی از آبان یشت را که در آن توصیف آردوی سُور ناهید و آمدن او به یاری –پااوروه کشتی ران– ذکر شده، نقل میکنیم:

۱-( اهوره مزدا به زردشت سپتیمان :گفت برای من بستای اردوی سور ناهید همه جا گسترده, درمان بخش ,دوری گزیننده از دیو , آهوره کیش را که در خور پرستش و ستایش جهان مادی است: افزایش دهنده خرمن ،راستکار، افزایش دهنده گله و رمـه ,افزایش دهنده ثروت, افزایش دهنده دارایی, افزایش دهنده کشور، راستکار…

۶۱٫ او را پااوروه، کشتی ران ماهر, پرستید در هنگامی که فریدون پیروزمند او را به شکل کرکسی در بالا به پرواز درآورد.

۶٢. همچنان سه روز و سه شب به سوی خانه خویش پرواز میکرد، (اما )نمی توانست فرود آید. در پایان شب سوم به سپیده دم رسید، در روشنی سپیده دم آردوی سور ناهید را خواند:

٦٣. ای اردوی سور ناهید زود به یاری من بشتاب، مرا یاری ده. اگر من زنده به زمین آهوره آفریده و خانۀ خویش برسم، تو را در کنار رودخانه رنگها, هزار زوهر آمیخته با هوم و شیر، تصفیه شده، نیاز خواهم آورد.

۶۴٫ اردوی سور ناهید به شکل دختری زیبا ,بسیار نیرومند، نیک اندام، کمربند بسته، راستکار, خوب چهر, آزاده, در حالی که کفشهایی به پا کرده بود که تا قوزک او را پوشانیده بود با بندهای زرین, درخشان( به سوی او آمد).

۶۵ .بازوان او را گرفت.دیری نگذشت که کشتی ران تلاش کنان به زمین اهوره آفریده و خانه خویش، تندرست، نه بیمار و آسیب دیده, همچون پیش از آن ,فرود آمد.)

داستان هایی که در یشت ها آمده ,غالباً کوتاه اند و فقط اشاره ای به آنها شده است، زیرا مخاطبان همه آنها را میدانسته اند. داستانی که نقل شد، تنها به این صورت خلاصه ضبط شده و از جزئیات آن اطلاعی نداریم. مثلاً نمی دانیم که پااوروه مذکور در این یشت چه کسی بوده و چرا فریدون او را به شکل کرکس درآورده بود. در جای دیگری نیز در اوستا به این حادثه اشاره ای شده است, ولی متأسفانه اطلاع بیشتری از آن به دست نمی آید, اما بسیاری از داستان های دیگر که خلاصه وار در یشت ها آمده,در روایتهای بعدی ,مانند ادبیات پهلوی یا شاهنامه یا منابع اسلامی مربوط به ایران, به صورت کامل تر و مفصل تر ذکر شده اند .مانند داستان آرش که در تیشتر یشت (بند ۶) تنها در تشبیهی بدان اشاره شده است, اما روایت کامل تر آن را در مآخذ پهلوی و فارسی در دست داریم. اگر همۀ اوستا امروز برجای بود، مسلماً داستانهای بیشتری را در دست داشتیم, زیرا در ادبیات پهلوی به داستانهایی بر می خوریم که از سبک جمله بندی آنها در می یابیم که مأخوذ از اوستاست, در حالی که اصل اوستایی آنها را اکنون در دست نداریم. مانند داستان گرشاسب در کتاب نهم دینکرد و روایات پهلوی  و داستان برخورد فریدون با مازندرها در کتاب نهم دینکرد.

رویدادهایی که در یشتها ذکر شده و در آن خدایان نقش اساسی داشته اند،بسیار کم است. از باب نمونه داستان جدال تیشتر( = شعرای یمانی و ایزد باران) با آپوش (= دیو خشکسالی) که در تیشتر یشت آمده و داستان جدال آتش و آژی ( = مار) که بر سر فره میجنگند و سرانجام ایزد اپام نپات آن را از آسیب رهایی میبخشد (زامیاد یشت) قابل ذکر است. رویدادهایی را که در آنها نقش اساسی بر عهده اشخاصی جز خدایان است، میتوان به سه دسته تقسیم کرد: ۱ (رویدادهای مربوط به نخستین پهلوانان و شاهان پیشدادی مانند جدال گرشاسب با گندرو (رام ،یشت، بند ۲۷ تا ۲۹؛ زامیاد یشت, بند ۴۰ و ۴۱ و غیره) که اثری است مربوط به دورۀ هند و ایرانی ,و نیز روایات مربوط به دوران طلایی جمشید که در طی آن مردمان فارغ از مرگ و بیماری و پیری بودند( آبان یشت بند ۱۵ تا ۱۷؛ ارد یشت بند ۲۸ تا ۳۱, زامیاد یشت, بند ۳۱ تا ۳۹؛ نیز قس– هوم یسن (یسن ۹) ,بند ۴ و وندیداد فصل ۲ ) ,۲٫( آنچه اتفاقات تاریخی یا نیمه تاریخی است مانند جنگهای کیخسرو با افراسیاب( آبان یشت, بند ۴۹ و بعد؛ درو اسپ یشت، بند ۱۷ و بعد و غیره) یا نبردهای کی گشتاسب با خیونان (رام یشت، بند ۲۹ به بعد؛ زامیاد ،یشت بند ۸۷)؛  ۳ (آنچه نتیجه و حاصل اختلاط عقاید زردشت با اعتقادات قدیم ایرانی پیش از زردشت است. در این رویدادها زردشت به صورت شخصیتی اساطیری در آمده است مانند شرح گفتگوی زردشت با هوم یا مورد نوازش قرار گرفتنش به وسیلۀ ایزدبانو آشی یا پرستش زردشت اورمزد را و در نتیجه فراری دادنش اهرمن و دیوان را( آرد یشت، بند ۱۷ به بعد). 

ادامه دارد…