نویسنده: سید سعید زمانیه شهری 

مثنوی ِ بيست و يكمِ بابِ سوم، از دفتر دوم برگرفته از دیوان شعر “شیدای رسوا”، چاپ شده در انتشارات ملاصدرا

مثنوی پیر بلخ 

به  نام  کردگار  عالم  راز

کزو هست مارا نغمه ی ساز  

خداوند توانا، ربِّ دانا

کزو لوح و قلم را مانده معنا

سخن آمد ز مولانا شناسی

به متن و شرح وبحث اقتباسی   

سخن ما را ز عشق مولوی بود

 که از لُبابِ نطق مثنوی بود    

تا شود در آستانِ حق، عبید

می ستیزید بادرون خود سعید

زمانیه، زمان را در نوردید

جلال الدین را صاحبنظر دید 

زمان زین رهگذر بختِ سعیدست

 ز آب زمزمی کز او چکیده ست

چنان در مثنوی پیداست معنا

چو بحری بیکران در عرض و پهنا 

داروی درمان نمودم پیر بلخ

 تا فراموشم شود دوران تلخ  

مولوی نشناسی من عیب بود

 سر ز این اندیشه ام درجیب بود 

تاکه خواب غفلتم از سر گذشت

 قصه نو شد تازه آمد سر گذشت

شد زمانیه به تعقیب و تماس

 آشنا با مرد مولانا شناس

داستان نغمه ها و عشق ناب

 ناله عشاق و اوج التهاب  

عشق مفتاح است خود ابواب را

 چون کلیدی در گشاید باب را

باب بعدی را همه در انتظار

تا چه از نقل سعيد آید ببار  

رمز بگشاییم از آنها با سعید

  تا شود کوتاهمان راه بعید

بار را دارد زمانیه به دوش

در طریقت سخت گویا وخموش

تا بیندازد به منزل بار را

جملگی همراه باشیم یار را

درین دریای معنا، عشق ماهی ست

که صید مولوی از آن گواهی ست

خدای عشق و ایمان، پیر بلخ است

 اگر چه ماجرا، نوشین و تلخ است              

چنین از مثنوی، ما بر گرفتیم

که عيسای مسيح در بر گرفتیم

روح حق را، حق مبرده بر صلیبش

 چو خود  نوشاند شکر با حلیبش 

ره سپرده حضرت عیسی بعرشش

ماورای ملک خاک و تخت و فرشش  

هست در تلمیح ماهی چون مسیح

 گرچه پندارند  او باشد ذبیح

در مسیحیت، مقدس ماهی است

 در کلیسا، همچو تاج شاهی است

همچنان ماهی بر آمد پیر بلخ

 بحر، اورا چه غم شیرین چه تلخ

بستر او قعر اقیانوس هاست

 هر کجا باشد، اگرچه ناکجاست

بحر او را درّ و گوهر می دهد

 جام و جامه، خواب و بسترمی دهد

نزدمولاناست یکسان نیش و نوش

 گر خموشی بر گزیند یا خروش  

عاشق ملک بخارا، مولوی است

قصه صدر جهان در مثنوی است

کاندرو عشق و قیامت باهم است

 التهاب و تاب و تب را مرهم است 

ناقل و منقول از قول سعید

عاقل معقول در قولی سدید

دفتر دوّم  ز گفتار سعيد

تا بُوَد مفتوح، ماييم در حديد  

با زمانیه کنون همراه شو

وز حقایق سربسر آگاه شو 

باب بعدی را همه در انتظار

تا چه از نقل سعيد آید ببار

رمز بگشاییم از آنها با سعید

 تا شود کوتاهِمان، راه بعید  

بار را دارد زمانیه به دوش

در طریقت سخت گویا و خموش   

تا بیندازد به منزل بار را

 جملگی همراه باشیم یار را

این بُوَد تعبیر مولانای روم

عشقِ حق آرد چنان آتش هجوم

ذات حق، حق الیقین یعنی خدا

 از ازل سِرُّ المبین یعنی خدا  

ما همه موجود وحق باشد وجود

جز عَرَض نَبْوَد جهان را در نمود 

واجب آمد تا وجود لایزال

ممکن آمد غیر او را احتمال

هست ما تاهست هستِ مستعار

 کُنْهِ ذات اوست مارا اعتبار  

تا نباشد بی نصیب از ظلِ  بود

سایه ای گسترده برسر،  آن وجود

ما کجا و بحر بی پایان کجا ؟

ذات واجب را کجا امکان کجا؟   

بحر در پیمانه می گنجد به شوق

 بحرِ جانِ آدمی جوشد  ز ذوق

رزق بر پیمانه جز یک جرعه نیست

 سهم او حق و بحکم قرعه نیست

آب بحر و آب پیمانه یکی است

  بینهایت آن بود وین اندکی است

کل و جزء و وحدت و کثرت یکی ست

 جوهر آن ذات در وحدت یکی ست 

ظرف جان ما همان پیمانه است

 بحر بی پایان رخ جانانه است

جملگی هستیم به دریا آزمند

 از نبودش می رسد مارا گزند

هم‌به دریادر شدن باشد هلاک

ور نباشد خاک گردد جسم پاک 

گفته مولانا چنین باید شنید:

“هم به قدر تشنگی باید چشید”

ما شده دریا و دریایی نه ایم

مایع هستی فزائی یا نه ایم ؟  

دانشی باید ز بحر بیکران

 تا شویم آگه ز اسرار نهان  

گرچه دریای بقا بی انتهاست

لیک جاهل بودن از آن نارواست 

ماکه اقیانوس را در ساحلیم

 گر بنوشیم جرعه ای دریادلیم 

درک ما ادراک اقیانوس نیست

زانکه کُنهِ ماجرا محسوس نیست   

شمس تبریزی بود شمس زمین

 گفته مولانای بلخ، او اینچنین  

هست نور شمس آنسوی سحاب

 در تجلی گرچه شد چون آفتاب 

لیک اگر از چهره برگیرد نقاب

 عالمی می سوزد از آن التهاب 

برتابد ظرف، مظروفِ بزرگ

 تا مگر ظرفیتی یابد سترگ

مولوی هم چیز دیگر گفته است

فارغش از هرچه باور گفته است 

گاه گوید باشدم شمس و قمر

در فراز دیگری سمع و بصر

سیمبر خواند زمانی کان زر

 مستی سر خواند و نور نظر

جمله فیلسوفان، حکیمان درقدیم

 ذات حق را نور خوانند و رحیم    

در تجرد ذات یزدان ذاتی است

 جلوه ی او جلوه ی مرآتی است

او نهان و شد عیان آثار او

 کم نماید جلوه ی بسیار او

گفته در تورات یوحنا چنین

 حق بُوَد نور سماوات و زمین 

هست یوحنا خود از عهد جدید

 وین رساله قدمتی دارد مدید 

گفت او: حق را مشارک نیست کس

 عین فاعل ذات حق بودَست وبس    

لیک مولانا موثر بین بُوَد

بیکران اندیشه، در آیین بُوَد          

گوید این امثال باشد نردبان

 راه می بایست پیمودن بدان      

گه به حق خورشید گوید گاه بحر

 دیگران چون قطره ای در راه بحر 

همچو ماهی گر به دریا در شویم

محو بحر بی در و پیکر شویم

قطره ای مائیم و دریا بیکران

 او محیط ما بُوَد، نی ما برآن   

ذات منان، بیکران کامل است

چون کرانه جستنش بیحاصل است

ذات بی همتا نگنجد در مثال

فرض باشد امر او را امتثال

ذات حق گیرد چو جان ما را ببر

 بر بلای جان شود ما را سپر 

حق فراگیر است و ما او را غریق

 در پرستیدن بُوَد ذاتش حقیق  

قرب حق خود حیرت افرون می کند

 آدمی را عشق مجنون می کند

حیرتی اینگونه بس شیرین بُوَد

 خود همین سرگشتگی آیین بُوَد 

ذات حق باشد تحیر آفرین

کس نشد با کنه ذات حق قرین

در صفت ما آشنای حضرتش

 تا به جان کمتر نشیند حسرتش 

تا در ایران شاعری آمد پدید

 نکته دانی کس چو مولانا ندید

نکته ها را تیغ داند مولوی

تیغ را غیر از بریدن نشنوی   

در مصاف تیغ رفتن بی سپر

انتحار محض باشد ای  پسر  

در مباحث نکته چون الماس تیز

 همچو شمشير است هنگام ستیز

تیغ را باید نمودن در نیام

زخم را اینگونه شایدالتیام  

نکته را گر تیغ نَبْوَد در غلاف

 نکته بر گیرند کژخوانان خلاف 

لیک اهل راز خود اهل دلند

شمعِ جمعِ محرمان و محفلند  

عشق تنها عین وشین وقاف نیست

 عین وصف و قابل اوصاف نیست  

عشق در عین خموشی منطق است

 عشق خود پرسشگر و مستنطق است

عین جنبش، عشق باشد درسکون

 هست نا آرامیِ  عاشق، درون

عشق را لحن و لسانی ماوراست

  با همه نا آشنایان آشنا است  

افصح اَلسُن،  لسان در عاشقی است

عشق را یکتا زبان عاشقی است  

حق تعالی عشق تام و کامل است

 عشق را لحن و کلامش حامل است

حق به ما اقرب بود از نفس ما

 ذات حق اظهر بود از شمس ما

عذر مهجوری ز حق تقصیرماست

کاروان گمگشته ی تآخیر ماست

او رفیق جان و ما از  او فریق

 اشتباهی می کنیم طیِ طریق  

عشق باشد جلوه ی حق را نمود

جلوه اش در عمق جان دارد ورود  

عاشق و معشق یکتا می شوند

جلوه ای از حقتعالی می شوند

جان خاموشان گویا می شود

جسم صامت شاد و پویا می شود  

عشق بر لب ها نهد نطق و کلام

جمله احرار جهان او را غلام

بلبل جان فیض برگیرد ز گل

می شود استاد قیل و قال وقل

شد سخنگو بلبل از این عاشقی

 واصل عذرا شد از این وامقی    

حقتعالی عاشق و معشوق ماست

 از ازل این شیوه ی مسبوق ماست     

رابط و مربوط ممزوج همند

حق موثر وین اثرها عالمَند

جمله مآثور و موثر دراثر

حق بود هر  آینه دررهگذر

جمله صورت ها ازان بی صورت است

 محرم و نامحرمان را عورت است  

هست استنباط مولانا چنین :

نزد ما ایزد بُوَد حق الیقین  

عشق دارد جلوه های ایزدی

 آنچه ای آدم ازو دم می زدی  

عشق تعلیم و کلام و قول نیست

عشق امن و ایمِن است و هول نیست

عشق در جان ، آتش عرفان بُوَد

 وصل حق را نقطه ی پایان بُوَد    

عشق جان دیگری در تن بُوَد

هرچه غیر از عشق اهریمن بُوَد

عشق فرار است و آب و آتش است

در تجرد،  عشق نار سرکش است

عشق باشد مولوی را چون قمر

شمع بزم و شکرستان و شکر

بی خبر،  از عشق مهجور آمده

جان نا آگاهش،  رنجور آمده   

عشق ما را میرسد همچون غیاث

 مستغیثان را به عالَم مستغاث

چون درآید نکهتش در جان ما

 آشکارا می شود پنهان ما     

نکته سربسته می گوید به ما

 می شود اسرار را مشکل گشا

عشق نامفهمومی اش‌ازجهل ماست

 غافلیم، چيز دگر خود اهل ماست 

چیزدیگر عشق در عرفان بُوَد

 او  به منزلگاه جان مهمان بُوَد

گفت مولانا که آن چیز دگر

 عشق در تقدیر باشد ای پسر  

او قرین جان و همراز دل است

 سوز او سرمایه ساز دل است  

او ندارد جلوه ی حس بشر

 چون فرشته عاری است ازخیروشر

جمله را زیر و زبر او کرده است

 جلوه ها را جلوه گر او کرده است

هست این عالم چنان بیت خیال

 عشق فارغ باشد از وهم و مثال

در پی اش عالم سراسر گشتن است

 لاجرم دستِ تهی بر گشتن است   

گوئیا اینها همه وصف خداست

 جان هستی مالک جانهای ماست

چیز دیگر  باشد آن سرالمبین

مقبلش تنها بُوَد  اهل یقین

راز جان را کرده مولانا عیان

لیک پنهان از همه نامحرمان   

کرده او تحذیر کز چیز دگر

 گفت نتوان راز آن با اهل شر    

این همه اوصاف، اوصاف خداست

 عشق ایزد کی ز ذات حق جداست  

چیز دیگر عشق باشد در نهان

 محرمان را جمله در باطن عیان 

اهل باطن عشق حق را دیده اند

جمله را باعشق حق سنجیده اند

عشق باشد ماورای کائنات

 واجب وفصلُ الخطاب ممکنات       

در خیال و وهم گنجیدن محال

 آدمی را نیست توصیفش مجال    

دارم امیدی که برگیرند بار

از درخت عشق اهل اعتبار       

زانکه ابلیس ست هرسو درکمین

مردمان را رهزن دنیا و دین  

نکته ی سوم ز وصف مثنوی

 شد عيان در جلوه های معنوی

این صفت گویاترست از هرنماد

عشق باشد، به ازین صورت مباد  

زنده ما را کرد عشق معنوی

غیرعشق ازاین‌صحیفه نشنوی

مولوی با عشق ما را زنده کرد

 جسم بی مقدار را ارزنده کرد

عشق بی صورت بجان تآثیرکرد

 جلوه در بی صورتی تصویر کرد

دیدگاه مرده را آباد کرد

زیستگاهی در عدم ایجاد کرد

عشق در بی صورتی تصویرشد

 جمله مجهولات جان تدبیر شد 

شد گوارا عشق و هم اندوه عشق

 قطره دریا، کاهِ دون شد کوه عشق 

عشق را کامل کسی نشناخته

گرچه عمری در طریقش باخته  

گر نبودی عشق این دنیا نبود

  عبرت و اندیشه و پروا نبود

عشق اوج لطف دراحساس ماست

در لطافت خارج از مقیاس ماست

عشق را مانند نباشد در مَثَل

 خود بُوَد روح مجرد از ازل

عشق والاتر ز کَون و کائنات

 او  نباشد انس و حیوان و نبات           

عشق باشد همچو جام آبگین

 آب با سیماب گویا شد عجین  

آبگینه هست روشنتر ز آب

جمع بین این دو را آمد سراب 

دیده سرگردان میان جام و آب

  جام باشد ساغرِ می یا شراب؟

جان عاشق می شود مظروف عشق

  گر دلِ بیدل شود معطوف عشق

عشق آندم می کند فرماندهی

  جوهر جان را ببخشد آگهی‌

جمله عالم شرح گفتار خداست

  دفتر خلقت ز اسرار خداست  

وحیِ جبریل و کلام  انبیا

جمله تمثیلند از گفت خدا ! 

جمله در صورت نمی گنجند وکیف

جان‌شیرین را مکن بیهود کیف

کیف و کم در خلقت دادار نیست

 جلوه ی تجرید را معیار نیست

عشق را منطق چنان خاموشی است

عشق را گفت و سخن، درگوشی است

شرح عشق از عشق می باید شنفت

عقل محدود است ، نتوان نکته سفت

آفتاب عشق، استدلال عشق

 مقبل و اقبال و استقبال عشق

گر کند اِعراض کس از آفتاب

همچنان تابنده ماند آن جناب

ابر از خورشید باشد سایه ساز

 همچنان خورشید تابد بی نیاز

باده نوشی کردن حافظ بجاست

 جام‌می ویرانگر وِزر و ریااست

زهد در عالَم به رنگ آلوده است

 خاطر صاحبدلان فرسوده است

گر همه محذور دارندم ز عشق

 بر نخواهم داشت دل یکدم زعشق  

گفت حافظ من تعبد می کنم

  عشقبازی در تهجد می کنم

عشق امری ایزدی در عالم است

 تا ابد چون جان بجسم آدم است

هست دنیا چون عروسی رنگ رنگ

 عِقد عَقدش نیست جزکابین ننگ     

هست مولانا چو حافظ عشقباز

  ناز معشوقش بود عین نیاز  

گفت مولانا پدروار ای پسر :

 عشق باشد وصف یزدان سربسر

راه بی پایان و آغاز است عشق

 بابهای بسته و باز است عشق  

در بدایت صدهزاران منزل است

عشق را بیحاصلی ها حاصل است 

کشتگان معرفت جویای حق

  اولیاء حق به جان پویای حق

این طمع در معرفت مذموم نیست

  آزمند معرفت مشئوم نیست   

عارفان را  عرف در اقناع نیست

 جان عاشق درطلب اشباع نیست

اندرین وادی قناعتگر مباش

 ماهیِ دریا، زدریا در مباش

طامعی اینجا بود تاکید حق

  آدمی در سامعی بیند سبق        

با شناگر آشنا اینجا بسی ست

 یک سبوی آب از دریابسی ست 

کوزه ها پیمانه ها و ظرف ها

 جمله تفسیرند بهر حرف ها

عشق مظروف است ظرف عشق را

 ظرف اقیانوس ژرف عشق را

انبیا با جهد ره پیموده اند

 پیچ و خم ها را بما بنموده اند

تا بقدر فهم و استدراک خویش

 بهره برگیریم با ادراک خویش

انبیا با آن درایت  داده اند

  بینهایت را نهایت داده اند

خود زبور عشق از بر کرده اند

 وجه بی صورت مصور کرده اند

بحر را در کوزه ای گنجانده اند

 آنچه ما نشنیده ایمش خوانده اند       

تا عطش ما را بماند پایدار

  زانکه می آید عطش مارابکار 

پرسش اصلي که مولانا چنین

 حقتعالی را کند با حق قرین  

گفت مولانا که اشبه در جهان

 با خدا ، عشق است ای ذیحکمتان 

اینچنین تشبیه بین عشق و حق

برده است از سابقین گوی سبق

پاسخی روشنگرانه بایدی

تا بصیرت بیش ازین افزایدی

اینکه در بودیسم مرسوم است این

 حقتعالی با سکوت آمد عجین ! 

حقعالی باشد آیا در سکوت ؟

 فرد ساکت عاشق آید در ثبوت؟ 

گفته حافظ عشف عین غیرت است

  گر بود ساکن کمال حیرت است

گر جوان در عشق جانان پیر شد

 از سکوت عشق عالمگیر شد     

درسکوت عشق رمز و رازهاست

  تا سپهرش عرصه پرواز هاست  

عشق زیبا آفرینی می کند

 عشق ایمان را یقینی می کند

آنچنان گویا بُوَد تصویر عشق

 پای در گل فکر در تدبیر عشق

عشق شرح دیدنی ها می کند

 عشق در تصویر غوغا می کند

جان عاشق می شود حق راحقیق

 عشق درجان می کند طی طریق   

چشم جان عاشقان بینا شود

 لب فروبربسته دل گویا شود 

اینچنین معنا شود عشق و سکوت

چون‌سکوت و نطق ذات لایموت

دیگر، استغنای یزدان در کلام

 باشد و ایزد بُوَد نطق تمام  

آدمی را لاجرم باشد سخن

 بالاخص باشد اگر در انجمن

فعل ما با گفت معنا می شود

 در سخن حل معما می شود

باخموشی! می شود گویاخموش

  درب دکان را نبندد می فروش  

تا دهان دکانِ گفتار من است

  قول من گویای اطوار من است 

ذات یزدان برنتابد خامشی

 هوشمندی را مجو در بیهشی

گرچه فرمودند مردان خدا

  در سکوت عاقلان باشد ندا

آدمی کامل چو در معنا شود

 در خموشی سربسر گویا شود

عقل کامل نطق را کم می کند

  زخم را اندیشه مرهم می کند  

در سکوت و وقف ، آب اسیا

  خیر و برکت می رساند بی ریا

برنتابد  آسیابان آب را

 آب برگیرد ره سیلاب را     

رجعت آب است سوی بحرآب

  زین‌میان محروم ‌ماند آسیاب

جیب کس را سود ازین بازی نرفت

 گندم زرین به خبازی نرفت

بحر را اسرار باشد بی شمار

کن اشارت های او را اعتبار 

در سکوت بحر،  پنهان گفتمان

  سربسر در گفته اش حکمت نهان

گفتگوی ما بَوَد چون‌جوی آب

 بحر می باشد سراسر آب و تاب

جویبار ما و اقیانوس آب !

 جلوه ی شمع و جمال آفتاب 

در ضمیر خامش دریا گهر

 با دهان بسته دارد سربسر

لوء لوء و مرجان بدریا اندرست

 قسمت ساحل نشینان کی زر ست 

عمق اقیانوس آرام است سیم

 بحر باشد جلوه ی امید و بیم

بحر باشد عین حکمت در خروش

  صد سخن دارد اگر باشد خموش

بحر با غرش چو کف آرَد به لب

 من‌ نماید خویشتن را با ادب

ماورای کف، کف دریا بود

  از پس این کف، کفایتها بود 

از پس کف می رسد آب روان

شرب آن فرتوت را سازد جوان 

ما پس از عرفان وکسب معرفت

 ساکن و خاموش آییم در صفت  

خود سکوت عالمانه منطق است

 نطق بی ناطق در اینجا واثق است

سکته در گفتار نوعی حکمت است

 خود اشارات حکیمان صحبت است 

خامشی  اسرار را باشد لسان

کس نداند راز را کردن عیان

محرم اسرار عالم خامش است

همچو خاکستر که روی آتش است

دهر رمز آلود را محرم کسی ست

 کزسکوتش بهره ورجانها بسی ست  

زین سبب بودا چنین فرموده است:

حقتعالی سِرِ  مکنون بوده است

ذات بی همتا سکوت اعظم است

  اعظم اسرار حق در عالم است    

راز پنهانی که باشد آشکار

 جلوه هایش بیشمار وبیشمار   

****

عاشق ار معشوق بگزیند حقیر

خویش را تحقیر کرده درضمیر

حب را محبوب والا درخور است

حب گهر؛ کر درخور خاکستراست

گفت مولانای رومی در میان

 در نگنجد عشق هرگز در بیان 

عشق باشد همچو بحر بیکران

 نایدش معشوق در خود همچنان 

عشق مامحدود باشد در حساب

اینچنین معشوقه باید احتساب   

عشق را معشوق باید بیکران

 حب را محبوب والا بیگمان

عشق باشد در خور جانهای پاک

 می رود تا عرش اعلاجان ز خاک

عشق اکسیر است عین کیمیاست

 عشق را فانی شدن عین بقاست

صحبت از عشق است عشق ماهوی

 از لسان کردکار مثنوی  

صحبت از ماهیت عشق است وبس

  عشق اول آید و عاشق سپس

عشق در تشبیه همچون آتش است

همچنان آتشفشانِ  سرکش است  

عشق مروارید باشد در صدف

 صیرفی؛ دریادلی؛ آرد به کف

عشق عاشق را معلی می کند

 باغ جانش را مصفا می کند

عشق تآثیری به جان دارد شگرف

چون تراب مرده از تآثیر برف  

دل مصفا می شود از شور عشق

 دیده روشن می شود از نور عشق 

عشق تشخیص و تشخص می دهد

 بنده را شوق تفحص می دهد 

عشق تن را همچو جان می پرورد

  خاک را در آسمان می پرورد

عشق با دل همنوائی می کند

  سیر های ماورائی می کند

مصلحت بین عشق نبود ای پسر

 چون در آید ؛ عقل اندازد سپر 

عشق در مقیاس صوری دیگراست

 صور اسرافیل ؛ روز محشراست

عشق در جان محشری برپا کند

  جان حیاتی تازه استیفا کند

بحث از عشق زمینی دیگر اُست

 گرچه عشق اسمانی برتر است  

این مقال دیگری از گفت ماست

بحث عشق ماهوی اینجا بپاست

بشنوید این تلخی اقرار را

 دردمند عشق شیخ عطاررا

همچنین از حافظ شیرین سخن

 آن که باشد نُقلِ نَقلِ انجمن  

هر دواز بیدردی دین شاکی اند

 جملگی نالان ازا ین ناپاکی اند

درد دین در کس نمی بینند هیچ

گرد باطل جمله در پیچند وپیچ

از   نشاط  دین مردم غافلند

 گرچه خود مشکلتراش ومشکلند

درد بی دینی بسی گسترده است

منفعل جسم‌است وجانها مرده است  

انفعال و  اینچنین تعبیر تلخ

حافظ و عطار و این تقریرتلخ!

هان بلی درد است تنها درد عشق

 فاتح و غانم به هر آورد    عشق 

عشق حرکت آفرین در آدمی است

عشق شورانگیز کیفی و کمی است 

دردمند عشق – درمانش زعشق

 بیدل دلبرده  جانانش ز عشق

عشق آبی چون عطش آرد بلب

 در گلستان است پنهان این لهب 

می کند از خوابمان بیدار عشق

 می کند بیدار را هشیار عشق

عشق ما را می دواند در طلب

 می دهد نوشین حلیبت در حلب

در صحاری می کند آواره ات

 تا بر آید چاره ی بی چاره ات  

دردمند عشق باشند عاشقان

درمندانِ  طریقت ؛  صادقان

هرچه جان  بیدارتر  رنجور تر

هرکه عاشق پیشه تر مهجورتر

عشق بیداری بُوَد در اوج خواب

 نوم  آرامش بُوَد  در التهاب

دردمند عشق از غفلت بری است

 نوم عاشق یقظه ها را برتری است  

این سخن موضوع بس لغزنده ای ست

 گرچه ذاتاً گوهر  ارزنده ای ست

بُعد ما با ذات حق روحانی است

بطئی و تجریدی و پنهانی است

 عشق جسر ارتباطِ  با خداست

ما کجایی ؛ ذات ایزد ناکجاست

غافلان در غفلت از این رهگذار

تشنه کامانند در دریا کنار

عاشقان این وصل را دریافتند

عشق را با عقل درهم تافتند

در میان جان خدا را دیده اند

قول بس نشنیدنی بشنیده اند

جلوه ی خود را انالحق یافتند

ره به سوی حق مطلق  یافتند

ذات حق از ما به ما اقرب بُوَد

قرب و بعد ما چو روز و شب بود

تا نباشد شب کجا روزی رسد؟

روشنی از شب به ما روزی رسد*

روز روشن خِلفِ شام تار شد

قرب و بُعدی اینجنین درکار شد

عشق را خود جلوه یزدانیِ است

ظاهر جسمی ندارد جانی است

با بصیرت حجب زایل می شود

عشق را روشن شمایل می شود

با خودآگاهی ضمیر خفته باز

باز می گردد ازین راه دراز

عشق؛ توحید خدائی می شود

کی تصور از جدائی می شود

خواب عاشق سربسر بیداری است

دلبری دلدادگی  دلداری است

همچو مجنون خواب او لیلی بود

گر  به رویا رفتنش میلی بود

عاشق نائم به ظاهر بیخبر

لیک برده زان موثر صد اثر

قول منصور و انالحق را چنین

مولوی فرموده در متنی متین :

در اناالحق راز و ایهام است بس

هر کسی را نیست این ره دسترس

این دقیقه نکته ای دارد ظریف

بین عبد است و خداوند لطیف

این (منم) آندم که فرعونی بود

(من) ز اهریمن بُوَد خونی بود

این ( منم) از سوی حلاج است حق

عین ایمان است و با حق منطبق

گر تحدی کرده حلاج از یقین

از تعبد بوده بر روی زمین

در ( من) فرعون استکبار بود

در زمین او ظالم و جبار بود

دم همی زد از الوهیت ز جهل

این بُوَد اندیشه نا اهل و اهل

فانی اندر حق بحق حلاج بود

مرگ نزدش اینچنین ؛ معراج بود

سربلند روزگاران  سر به دار

کی برفتی گرکه بودی رازدار؟

گفته بعد از او چنین شیخ اجل

اینچنین جاوید ارسال المثل :

( هرکه را اسرار حق اموختند

مهر کردند و دهانش دوختند)

حافظ شیراز در قولی نزیه

گفته : باشد قاتل عارف فقیه

با فقیهان عارفان بیگانه اند

فقه جان و عارفان جانانه اند

نقش جانان بیشتر رمز است و راز

جان‌ز تن خواهد شدن بگرفته باز

جان شیرین در خور جانانه است

باده زینت بخش هر پیمانه است

کای زمانیه فراموشت مباد

بیش ازین ده زاد ره را ازدیاد

مولوی را ذات بیچون در خیال

جلوه اش همچون یقین دراحتمال

مولوی غرق تخیل می شود

غنچه اندیشه اش گل می شود

غور کردن در خیالات حبیب

مولوی را می کند وصلت نصیب

شهدِ شیرین است یزدان درخیال

جلوه و جولان هستی در مجال

ما کنیم تصدیقِ مصداقش بجان

در تصور صورت حق شد عیان !

هرچه داریمش به ره قربان کنیم

جمله صاحب خانه را مهمان کنیم

خبط از ما و خدا را غمض عین

بارها ما دیده ایم آن را بعین

از کرم بذل عطا یا می کند

وز ادب محو خطایا می کند

یک خدا باشد خداوند هنود

یک‌خدا نزد نصاری و یهود

گبر و ترسا تبتی باهر مِلل

صائبی و بربر و دیگر نِحَل

جملگی را یک خدا درباور است

این خدایش دیگر و آن دیگراست

هرچه تصویر ازخدا شایسته تر

انتخاب الهه بایسته تر

شرح مولانا و موسی و شبان

بهترین مصداق آمد در بیان

دید خود موسی شبان را حقطلب

کفریاتش بود لیکن ذکر لب

شد مجسم نزد او ؛ حق ؛ آدمی

یک خدا از حیث کیفی و کمی

در تجسم راه باطل می سپرد

آدمیزاده ! خدا را می شمرد

او خدایش ممکن و موجود بود

آکل و نائم‌ خدا تا بود بود

نزد آن چوپان خدا فعال بود

چون بشر در جمله افعال بود

حضرت موسی بدو زنهار داد

بر وفاق وحی حق اِنذار داد

تا فرو بندد لب از لاطائلات

زانکه حق را نیست ره درمبطلات

گفتش این اوهام عین کافری است

زین تخیل بنده ی مومن بری است

ژاژ خواهی می کنی درکار دین

بگذر از تحقیر و استحقار دین

گمرهی بگذار و عازم شو براه

آتش قهر الهی را مخواه !

از عتاب حضرت موسی بجان

شد شبان را اشک بردامن روان

دل شکسته را صحرا بر گرفت

در دلش نار ندامت در گرفت

حقتعالی کرد موسی را خطاب

از چه کردی بنده  مارا عتاب؟

زانکه  قال او سراسر حال بود

حرف دل او را همه اقوال بود

او بجان عبد و عبید و دوست بود

نیت او مغز و قولش پوست بود

شهد او در کام تو آمد سموم !؟

قول او مثبت ولی نزد تو شوم

بت خداوند است نزد هندیان

جلوه ی دیگر به نزد سِندیان

بگذر از این مغرضین بی غرض

زین تمارض درنمی یابی مرض

جسم خونین شهیدان اطهر است

خونشان پاکیزگی را مظهر است

قبله در بیت العتیق بی معنی است

زانکه آنجا لامکان را یعنی است

موزه کی غواص میدارد به پای؟

تا قدم در آب دارد جای جای

شد کلیم الله نادم از خطا

معتذر گردید از روی عطا

گفت اورا : برسبیل خویش باش

آستان دوست را درویش باش

مرغ حق شو نغمه یاهو بزن

دم اگر هم می زنی از او بزن

جمله کفریات تو آیینی است

هرچه فرمائی کلامت دینی است

مومنی هم ‌آمِنی هم ایمنی

حق بُوَد هرچه ازان دم می زنی

بیم بگذار و رها اندیشه کن

فکر و اذکار الهی پیشه کن

این شنود وگفت موسی و شبان

از لسان مولوی گشته بیان

نَقلِ او منقول موسی بوده است

آنچه موسی و شبان را بوده است

کای بشر ؛ آزاده ای در اعتقاد

 داده حق آزادگی ات در نهاد

عقل را مقیاس حق باید گرفت

شرعِ عرشی نیست درمعناشگفت

با صفات نیک یزدان را بخوان

با کلام جان  جانان را بخوان

حقتعالی جلوه دارد در درون

اعتنا حق را نباشد بر برون

در بواطن ذات حق دارد ظهور

ظاهر عالم بُوَد زان جلوه نور

حقتعالی ارجمندت کرده است

ازغم‌ خوددردمندت کرده است

حقتعالی مظهر آرام توست

ذکر حق آرامش آلام توست

اوجِ‌ پروازِ دمادم می کنی

ایمِنی بخشی به عالم می کنی

اینهمه آثار یزدان باوری است

جمله اثمار نخیل داوری است

دوش رویای شبم دیوانه کرد

آشنا با جلوه ی جانانه  کرد

قمری عشقم بجان مآمن گرفت

عین جان گردید و جا درتن گرفت

سیر در آفاق و انفس کرد جان

در خصوص وی تجسس کرد جان

کاین چه باشد عشق ؟ جنی یابشر

کاین چنین در ملک جان شد مستقر

گشته ام زیر وزبر ؛ این عشق چیست

آدمی باشد بظاهر یا پری است ؟

کرده این آتش مرا زیر و زبر !

گوپسر را این چه باشد ای پدر

این شرر نیران نار ایزدی ست

این همان عشقی کزان دم میزدی ست

گفت : فرزندم خدا بین باش و بس

بگذر از آن در پی این باش و بس

این شرر عشق است این یعنی خدا

ظاهرآ عشق  است و در معنی خدا

لیک مولانا به استظهار شمس

عشق را با لحم و دم فرموده لمس

با عبور از بحر خوف و زهد خشک

جان مولانا شد عطرافشان چو مشک

مولوی احیاگر آمد عشق را

تا دمد روح مجدد عشق را

عشق مجمل گشته را تفصیل داد

آیه ی  ایمان را تآویل داد

عشقِ خوف انگیز، آمد در طرب

هم‌عجم مشمول آن شد هم عرب

روح دین را شوق و حزن واشتیاق

از قبال عشق آمد اتفاق

عشق را آمد دو بال حزن و شور

گشت موزون همچو پرواز طیور

مثنوی شد عشقنامه در ظهور

خوف وحزن خشک شد از شرع دور

مرغ دین در ماورا پرواز کرد

عشق سوی ماسوی پر بازکرد

مولوی پیغمبر عشق و دل است

بیدلی را عشق تنها مقبل است

دین مولانای رومی، دین عشق

شیوه اش تنها بود آیین عشق

عشق را عین عبودیت گرفت

با همه جز عشق،  ضدیت گرفت

مولوی مستغنی آمد از نیاز

عرضه دارد تا ابد معشوق ناز

شرع را شم  فتا دولت گرفت

تا فتوت را همه علت گرفت

تا فتوت هست جود بی سوال

از شریعت بهتر آمد در مثال

عشق اگر مغلوب سیم و زر شود

اینجنین عشقی کجا باور شود؟

عشق آئینش ز هر آیین جداست

عشق خود مرآت آیین خداست

عشق را تا مولوی پیغمبر است

نقد جان شهد وصلش دربر است

از دگر سو عشق او را چون نبی ست

جلوه گر چون ماه تابان در شبی ست

نیمه شب عشقش ز محراب آمده

در طرب از چنگ و مضراب آمده

عشق تا غوغاگر آمد در بلاد

در نهادِ جان ها آتش نهاد

خرمن درویش را مقدار سوخت

آب، آتش گشت و همچون نارسوخت

همچنان سیلاب آمد سد شکن

عشق جاری گشت در دشت و دمن

عشق مفتاح است خود ابواب را

چون کلیدی در گشاید باب را

باب بعدی را همه در انتظار

تا چه از نقل سعيد آید ببار

رمز بگشاییم از آنها با سعید

تا شود کوتاهمان راه بعید

بار را دارد زمانیه به دوش

در طریقت سخت گویا وخموش

تا بیندازد به منزل بار را

جملگی همراه باشیم یار را

داروی درمان نمودم پیر بلخ

تا فراموشم شود دوران تلخ

مولوی نشناسی من عیب بود

سر ز این اندیشه ام درجیب بود

تاکه خواب غفلتم از سر گذشت

قصه نو شد تازه آمد سر گذشت

شد زمانیه به تعقیب و تماس

آشنا با مرد مولانا شناس

داستان نغمه ها و عشق ناب

ناله عشاق و اوج التهاب

ای تمامی گشته مفتونِ نگار

بینوایان در نگار و آشکار

تا شدم در بحر خون خود، غریق

بر گرفتم جامها از خون، رحیق

عهد و پیمان را چه شد یاللعجب

وعده های بوسه ی نقد از دولب

همچو من کس عاشق ودلشاد نیست

عاشق جمعیت  اضداد نیست

بلبلان را عشق می سازد،  نه سنگ

عین سازش می شود پیکار و جنگ

طوطیان را مرغ آتشخوار بین

یا نهنگ آتشین کردار بین

کس نداند نیک را از بد تمیز

بگذر از غربالِ نیک ازبد مبیز

این شنیدی بازهم می دار گوش

گفته های نغز بشنو از خموش

عشق، عالم سوز و آدم سوز شد

نیک و بد را جمله باهم سوزشد

آتشی می بارد از کام نهنگ

بلعد او،  خرد و کلان را بیدرنگ

گفت مولانا كه تنهاسیبل بند

می تواند رست ما را از گزند

سیل ویرانی و رسوائی رواست

درد بر دردی به عاشق کی رواست

دل اگر ویران شود گردد درست

گنج در ویرانه می بایست جست

گر شوی مستغرق بحر فنا

در تهیدستی بکف آری غنا

هست نا آرامی ات آرام دوست

بی بیقرای عین استقرار اوست

مستقر بودن به نا آرامی است

کامجوئی غرق در ناکامی است

عشق آب زندگانی  باشَدَت

حل اسرار نهانی باشَدَت

دروصال دوست مردن مرگ نیست

در طریقت سالکی بی برگ نیست

اینهمه ویرانگری ها بین ز عشق

اوج در بالا و در پائین ز عشق

در ادب دارد ارسطو اعتدال

وصف آدابش نگنجد در مقال

مرز اخلاقش بُوَد حد وسط

معرفت را هم بُوَد بر این نمط

چون ‌ارسطو در ادب یونانی است

در تضاد مشرب عرفانی است

نیست او منقاد بر اوج و فرود

زیر و‌ رو گشتن اگر نبودچه سود

اعتدالی را نخواهند عاشقان

شیوه اش نبود پسند سالکان

زانکه باید پر گشودن چون طیور

تاکه پر زد طایر از خود گشت دور

عشق را حذر و ادب در کار نیست

زانکه پروا شرط استمرار نیست

پیر بلخش برنتابد اعتدال

یا چو غزالی گزیدن اعتزال

مرزهای باور ملای روم

هیچگه ایمن نباشد ازهجوم

مرزها را درنوردد در نبرد

در طریق وصل شد تا رهنورد

تا دلم شد آشنای پیر بلخ

از تآثر شد مرا شیرین ،  تلخ

او خدای زیر رو گشتن بود

من نهادن جمله او گشتن بود

در فزونخواهی به عالم بی نظیر

بی تب و تاب و تعادل ناپذیر

دل بدان دل برده باید باختن

پست از بالای خود نشناختن

جمله می باید شدن زیر و زبر

در حلاوت تا شود نطقت شکر

نطق مولانا کلام جان بُوَد

آنچه گوید نغمه جانان بود

اینچنین بحر کلامش بیکران

محو شهدش جمله شیرین شکران

گر ز بالا قطره ای  پائین شدی

هفت بحر از شهد او شیرین شدی

ز عالم بالاست شهدش اینچنین

تا قیامت هست عهدش اینچنین

عشق مولاناست رستاخیز او

جوهر عشق طرب انگیز او

او قیامت خفته در اندیشه اش

سوز و سازی اینچنین شدپیشه اش

او ز گفتارش همه عالم بسوخت

هیزمش از عشق جانان بر فروخت

(عشق) را زیر و زبر تعبیر کرد

خانه را ویرانه و تعمیر کرد

حافظ از زیر و زبر یک بار گفت

دُر بسی در قالب معنا بسفت

با غزل ها مولوی روشنگری

کرد وگفت از رهروی و رهبری

گر به‌جانت آتشی افتد ز حق

بیگمان خورشید را بردی سبق

گر دهد دستت شوی زیر و زبر

معتبر خواهی شد ای نا معتبر

دیگران سعدی بگو تا انوری

شیخ عطار و سنائی دیگری

سعد سلمان جامی و خاقانی اش

یا فروغی شاعر عرفانی اش

جمله از  زیر و زبر بیگانه اند

جمله از باده تهی پیمانه اند

جان مولانا ز کانی دیگر است

او متاعش از دکانی دیگر است

آتشی گوئی که در جانش دوان

در وریدش همچنان خونی روان

گفته او صد بار از زیر و زبر

شرح دردیوان شمس آن معتبر

عشق او را گاه خواهد درسکوت

در اشاراتی ز  رب لایموت

در تصور عشق اگرباشد  بشر

خیر نبود چون نماید جمله شر

راز مولانا نباشد گفتنی

نیست چون خرمهره دُرِسفتنی

جان بلب آورده این راز مگوی

از خدا عشق و سکوت خودبجوی

از خداوند است عشق هم سکوت

در خموشی  سوختن شرط ثبوت

سوختن در عشق خود سازندگی ست

در طریق دوست مردن زندگی ست

از صفات ذات حق خاموشی است

عشق هم ؛ بادوست همآغوشی است

عشق باشد از خلائف برترین

این خیلفه هست بر روی زمین

این خلیفه عطیه یزدان بُوَد

این بما ارزانی ازجانان بود

عشق جز عشق حبیب ما مباد

فرقت جانان نصیب ما مباد

داغ و فرقت جذر مد آرد پدید

اینچنین زیر و زبر گشتن که دید

جان نشاید شد ز جانان بیخبر

کی زمان بیدوست خوهد شدبسر

فیض ها جسته ز ايشان مولوی

خالق جاویدِ گنج معنوی

او که خود زیر و زبر با شمس شد

همچو باران منتشَر با شمس شد

در مماتش زندگی را  کرد لمس

می توان گفتن که او شد عبدشمس

ابتدا زیر و زبر با شمس شد

در ظلالت بود و گویا شمس شد

پیر ؛ برنا گشت و مرده زنده شد

درد درمان گشت و گریه خنده شد

در فنا شد راهی پایندگی

چشمه ای شد سربسر زایندگی

آمد او را ملک زیبائی به مشت

یوسف او صد زلیخا را بکشت

مولوی زیر و زبر شده زنده شد

یوسف آزاده اکنون بنده شد

او قیامت را به جان باور نمود

گشت خود چون یک قیامت درنمود

عارفان را جمله قائم دید و بس

راز احیا نیست اندر خار و خس

زانکه هر عارف قیامت کرده است

اینچنین ابراز قامت کرده است

تا که شد زین رهگذر از اولیاء

جمع آمد در عِدادِ اصفیا

اولیا را در درون یک واقعه

از مقام خفض جستن رافعه

صد قیامت در درون دارد نهان

بهره مند از آن قیامت دیگران

زانکه این مردان ره روشنگرند

سالکان را جان شیرین در برند

نی چو دونانند کز بهر دونان

بر کشند از مکر شمشیر وسنان

جانشان چون زین قیامت گشته گرم

بس دل صاحبدلان کردند نرم

جمله از این جنبش و زیر وزبر

چیده از این نخل بی پایان ثمر

سردی تن را حرارت می دهند

مژده ی دفع مرارت می دهند

از ورای حجب و از اعصار دور

شمعشان بخشد بجان خلق نور

جان‌ مشتاقان از ایشان در طرب

می نخواهد گشت هرگز مضطرَب

تا شود در آستانِ حق، عبید

می ستیزید بادرون خود سعید

زمانیه، زمان را در نوردید

جلال الدین را صاحبنظر دید

زمان زین رهگذر بختِ سعیدست

ز آب زمزمی کز او چکیده ست

مولوی نشناسی من عیب بود

سر ز این اندیشه ام درجیب بود

تاکه خواب غفلتم از سر گذشت

قصه نو شد تازه آمد سر گذشت

شد زمانیه به تعقیب و تماس

آشنا با مرد مولانا شناس

داستان نغمه ها و عشق ناب

ناله عشاق و اوج التهاب

عشق مفتاح است خود ابواب را

چون کلیدی در گشاید باب را

باب بعدی را همه در انتظار

تا چه از نقل سعيد آید ببار

رمز بگشاییم از آنها با سعید

تا شود کوتاهمان راه بعید

بار را دارد زمانیه به دوش

در طریقت سخت گویا وخموش

تا بیندازد به منزل بار را

جملگی همراه باشیم یار را

از سرجان گفت این، با ما سعید

راه عشق و عاشقی نَبْوَد  بعید

بشنو ای صاحبدل از قول سعید

نکته هایی را که می باید شنید

حسب حال خویش را تحریر کرد

حال دل را اینچنین تقریر کرد

اینکه با معشوق اگر باشد سعید

وعده ها  گردد محقق یا وعید

در حقیقت وصل و فصل ما یکی ست

در وفاداری کجا اینجا شکی ست؟

با زمانیه اگر گردی قرین

زهر در کام تو گردد انگبین