نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل ششم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای بادی (هوا – صدا) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان 

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است

بالابان آذربایجان شرقی:

بالابان یکی دیگر از هواصداهایی که زبانه دولایه دارد و سازی ست که در آذربایجان شرقی به بالابان و در کردستان به نرمه نای معروف است. این ساز در مناطقی از آذربایجان غربی، کرمانشاه، همدان، زنجان و قزوین نیز تا حدودی رواج دارد.

ویژگی های ظاهری و ساختاری بالابان:

بالابان از دو قسمت اصلی زبانه و بدنه تشکیل شده است و زبانه آن در مقایسه با سایر زبانه های دولایه، بلندترین و پهن ترین نوع زبانه دولایه در نواحی ایران است و شکل، اندازه و نحوه ساخت آن اهمیت زیادی دارد. زبانه بالابان مهم ترین قسمت ساز است و از نظر طول، عرض و ضخامت انواع مختلفی دارد که نوازنده با توجه به سلیقه، زنگ صوتی مورد نیاز و تنالیته، زبانه مناسب را برای خود انتخاب می کند. این زبانه یک قطعه نی به طول تقریبی ده سانتی متر است و قسمت پایین آن که در سوراخ بالایی بدنه قرار می گیرد لوله ایست و هرچه به سمت بالا می رود به تدریج پهن می شود و در انتهای بالای زبانه به یک شکاف باریک منتهی می شود. نوک زبانه در میان دو لب نوازنده قرار می گیرد و قسمت جلو بدنه هفت یا هشت سوراخ و در پشت آن یک سوراخ برای انگشت گذاری ایجاد شده اند. بالابان دو قسمت حساس دیگر نیز دارد. یکی محافظ زبانه است که یک نوار باریک چوبی خم شده است و به خاطر حساس بودن زبانه بالابان، وقتی این ساز نواخته نمی شود، محافظ را بر سر زبانه می گذارند. قسمت دیگر، باریکه چوبی خم شده ای ست که تقریباً در وسط طول زبانه قرار می گیرد و برای کوک کردن و تنظیم در صدای بالابان است.

تکنیک اجرایی بالابان:

به دلیل ساختمان ویژه زبانه بالابان و تماس مستقیم لب های نوازنده با سر پهن زبانه، امکان اجرای نوانس در این ساز به طور مطلوبی فراهم است. زبانه سُرنا با لبهای نوازنده تماس ندارد و در محفظه دهان مرتعش می شود.

موارد و نوع استفاده بالابان:

در آذربایجان شرقی بالابان را در موسیقی عاشیقی می نوازند. این موسیقی امروزه توسط خواننده و نوازنده ساز (قوپوز) و به همراهی بالابان و قاوال (دایره) اجرا می شود. در این گروه سه نفره بالابان اهمیت زیادی دارد زیرا اجرای جواب های آواز عمدتاً بر عهده بالابان است. رپرتوار بالابان همان رپرتوار موسیقی عاشیقی شامل هاواها (مقام های عاشیقی ست که بیشتر در قالب داستان ها و روایت ها اجرا می شوند. موسیقی عاشیقی را در مجالس عروسی و شادمانی و نیز در قهوه خانه های عاشیقلار اجرا می کنند. جنس بدنه بالابان از چوب و زبانه آن از نی خاصی است.

هواصدای مقید با دهانه:

پیالهای هواصداهای با دهانه پیاله ای، نه دارای زبانه اند و نه در آنها صدا از طریق برخورد با یک لبه تیز ایجاد می شود. این گروه از هواصداها اغلب دارای سوراخی در محفظه کوچک پیاله مانند قسمت دهانی هستند و وظیفه این نوع دهانی، هدایت سریع هوا و صدای تولید شده توسط لرزش لب ها به داخل بدنه ساز است. هواصداهایی که دهانه پیاله ای دارند غالباً در گروه هو اصداهای مطلق قرار می گیرند، یعنی روی لوله آنها سوراخی برای انگشت گذاری و تغییر ارتفاع صدا وجود ندارد (ترومپت ها، هورن ها، نوباها و ترومیون های متداول در موسیقی غرب از این قاعده مستثنا هستند زیرا این سازها مکانیسم  پیچیده ای برای تغییر صداهای مختلف دارند) اما برخی نمونه های این هو اصداها روی بدنه یک یا دو سوراخ صوتی دارند که این نمونه های محدود در گروه هواصداهای مقید قرار می گیرند (در این مورد می توان به برخی نمونه های بوق صدفی اشاره کرد). آنچه در این بخش مورد بررسی قرار می گیرد نوع بوق از جنس صدف حلزونی ست که در گذشته در برخی نواحی ایران متداول بوده است. این بوق متعلق به روستای گرمن از دهستان خرقان از توابع شاهرود در استان سمنان است.

بوق صدفی شاهرود:

ویژگیهای ظاهری و ساختاری بوق صدفی عبارتند از این بوق یک صدف حلزونی دو کی شکل است که در قسمت بالایی آن، سوراخ و محفظه کوچکی ایجاد شده تا بتوان در آن دمید. روی بدنه سوراخی نیز برای تغییر صدای بوق ایجاد شده است.

موارد و نوع استفاده بوق صدفی:

بوق های صدفی در گذشته کاربردهای مختلف از جمله اعلام رویداد یا خبر، داشته اند و در اصل یک ساز خبررسان محسوب می شده اند. این بوق را معمولاً در حمام ها، نقاره خانه ها، کاروانسراها و اماکن دیگر می نواخته اند و یکی از کاربردهای آن در گذشته های دور در موسیقی نظامی، و در چند قرن گذشته در موسیقی مذهبی دسته های عزاداری در کنار شیپورها و طبل ها بوده است. بوق مورد بررسی ما نیز که وقف مسجد است فقط در مراسم سوگواری محرم استفاده می شود.

هوا صدای مطلق زبانه دار زبانه یک لایه ـ لوله صوتی منفرد (نی زبانه دار ترکمنی): این نوع هواصدا که روی بدنه اش سوراخی برای انگشت گذاری و تغییر ارتفاع صدا وجود ندارد، در منطقه ترکمن نشین استان گلستان و نمونه های دیگری از آن نیز از جنس نی، ساقه جو، گندم، برنج و برخی علف ها در بعضی نواحی ایران، به ویژه گیلان و مازندران متداول است. نمونه های مختلفی از این هواصدا با طولهای متفاوتی از پنج تا بیست و پنج سانتی متر مشاهده شده اند.

ویژگی های ظاهری و ساختاری نی زبانه دار:

این نی ساختاری مانند زبانه یک لایه دارد اما اندازه آن از زبانه های دوزله و نی جفتی بزرگتر است و ساختمان آن بخش نسبتاً کوتاهی از یک نی باریک است که در قسمتی از آن یک برش طولی ـ که همان زبانه است ـ ایجاد شده است. لوله این نی از یک طرف باز و از طرف دیگر بسته است.

تکنیک اجرایی نی زبانه دار:

برای نواختن این پی آن را طوری در دهان می گذارند که همه طول زبانه در محفظه دهان واقع شود. سر بسته نی در دهان و سر باز آن در بیرون دهان قرار می گیرد و با فشار در آن می دمند. معمولاً از کنار هم قرار گرفتن کف دست ها و انگشتان محفظه ای در جلوی دهان ایجاد می شود. با تغییر وضعیت انگشتان و تغییر حجم این محفظه می توان صدای حاصل از ارتعاش زبانه را تا حدودی تغییر داد.

موارد و نوع استفاده نی زبانه دار:

این هوا صدا به عنوان یک وسیله سرگرمی توسط کودکان و نوجوانان نواخته می شود و از آن به صورت یک ساز حرفه ای استفاده نمی کنند. نی زبانه دار ترکمنی در مقایسه با سایر نمونه ها در نواحی دیگر ایران جایگاه خاصی در فرهنگ ترکمن های ایران دارد.

هواصداهای مطلق زبانه دار زبانه یک لایه ـ لوله صوتی چند تایی ــ با مخزن هوا:

خانواده ارگ ها و هارمونیوم ها یا هو اصداهای دارای کلاویه و مخزن هوا تاریخ پر فراز و نشیبی را در اروپا سپری کرده اند. این خانواده به رغم تنوع زیادشان ویژگی های مشترکی دارند:

در گروه هواصداهای مطلق قرار دارند (زیرا هر زبانه یا لوله صوتی فقط یک صدا تولید می کند). بخشی از آنها در گروه هواصداهای زبانه دار قرار دارند (زیرا صدا با ارتعاش زبانه تولید می شود) و بخشی دیگر در گروه هو اصداهای بدون زبانه هستند. زبانه های متعدد (در نمونه های دارای زبانه) یا لوله های صوتی متعدد دارند. زبانه هایشان (در نمونه های دارای زبانه) یک لایه اند. مخزن یا فانوس تأمین کننده هوا دارند. دارای کلاویه یا شستی هستند و هر کلاویه می تواند هوا را به داخل یک زبانه یا لوله صوتی هدایت کند (در نمونه های پیشرفته این سازها هر کلاویه به چند زبانه یا لوله صوتی متصل است). در اروپا نمونه های مختلفی از سازهای این گروه وجود دارند که ارگ های کلیسا، ارگ های دستی، آکاردئون ها و نمونه هایی از هارمونیوم ها از آن جمله اند. ساز دهنی (هارمونیوم) نیز از گروه هوا صداهای مطلق زبانه دار با زبانه های یک لایه اما بدون مخزن هوا و بدون کلاویه است. در موسیقی نواحی ایران دو نوع از سازهای این گروه، هارمونی (هارمونیا) در بلوچستان و گارمون در آذربایجان شرقی متداول اند که درمقاله ماه بعد مورد بررسی قرار می گیرند.

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد…