موسیقی ایران در عهد باستان رونق فراوان داشت و به خصوص در زمان حکومت ساسانیان بسیار مورد توجه قرار می گرفت و در زمان خسرو پرویز این هنر ترقی شایانی کرد و موسیقی دانان بزرگی مثل باربد، نکیسا، بامشاد، رامتین و غیره … بوجود آمدند و این ها نه تنها هنر موسیقی را در ایران رونق بخشیدند بلکه موجب شدند که موسیقی ایرانی در جهان آن روز، فرهنگ صوتی جهان را زیر انوار پر فروغ خود گیرد. و وفور ادوات و آلات و سازهای مختلف در موسیقی عهد باستان ایران نشان دهندۀ غنا و پربار بودن این هنر و علم موسیقی ایرانیان قدیم است. در موسیقی ایران، سازهای مختلفی وجود داشته که هر قسمت از موسیقی ایرانی را با آنها می نواختند، از جمله “نای” که از ساده ترین سازهای نخستین می باشد، و یک نوع شیپور بوده که در زمان جنگ نواخته می شده است. دیگر سازهای باستانی عبارتند از رباب، چنگ، غژ و بربط می باشد که غژ، غژک و غیچک، سازی است که در نواحی بلوچستان از آن امروزه استفاده می شود.  مورخان بزرگی چون هرودت و گزنفون می نویسند: “در زمان کوروش هخامنشی، موبدان در انجام مراسم مذهبی سرود می خواندند و کوروش هنگام جنگ با دشمنان ایرانیان خود و سپاهیانش سرودهای رزمی می خواند بطوری که کوروش در میدان جنگ سرود رزمی را بلند می خواند و سپاهیانش جواب او را می دادند.” دکتر مهدی برکشلی در باره موسیقی دوره هخامنشیان می نویسد: “از روی آثار هنری متنوع دورۀ هخامنشی می توان حدس زد  که هنر موسیقی نیز در این دوره به اندازه کافی همگام و به موازات سایر صنایع و هنرها پیشرفت و ترقی داشته است.”

موسیقی ایرانی در زمان ساسانیان به اوج تعالی و پیشرفت خود رسید و در این باده محققین و نویسندگان فراوان به آن مقالاتی نوشته اند که در اینجا از بحث ما خارج است فقط به چند سطری از نوشته های پروفسور کریستن سن پسنده می کنیم. در عهد ساسانیان مردم ایران به موسیقی اهمیت خاص می دادند زیرا همانطور که با غذاهای لذیذ و لباسهای ابریشمی و دود کردن عودها و کندر و چوب های خوش بو، به ذائقه، بدن و شامه خود اهمیت می دادند، سامعه خود را نیز با نغمات و الحان دلکش موسیقی نوازش می دادند. 

استاد مهدی مفتاح در بارۀ ساز قانون تحت عنوان سابقه تاریخی این ساز می نویسد: “در مقدمه کتاب القانون چاپ مصر که توسط دو تن از اساتید موسیقی به نام های مصطفی رضابک رئیس معهد موسیقی و دکتر محمود احمد نوشته شده و تحت نظر وزارت فرهنگ آن کشور سال های قبل منتشر گردیده، در مورد نام و تاریخچه قانون می نویسد: ” لفظ قانون یونانی است و قانون در یونان قدیم یک آلت موسیقی از نوع مونوکورد یا سونومتر بوده که برای قیاس اصوات و نسبت های آنها بکار می رفته و قانون یونانی چیزی بوده شبیه تنبور، که سیم های آن را روی عود و بعضی سازهای دیگر سیم ها را استوار می نمایند.  قانون به شکل متداول فعلیش در ممالک عربی آلتی است که سابقۀ آن به دوره عباسیان برمی گردد و بعضی هم اختراع آنرا به فیلسوف معروف ایرانی فارابی نسبت می دهند، ولی بطوری که محققین اظهار داشته اند این ساز حتی از دوره آشوری ها و بابلی ها و بعضی ممالک شرقی دیگر سابقه تاریخی دارد.” بابلی ها و آشوری ها برای موسیقی اهمیت فراوانی قائل بودند. ضمن کاوش هایی که در نینوا شده نقش هایی بدست آمده که در آن سازهای آن زمان مشهود است. در این نقشها بعضی نی می زدند و برخی چنگ و عده ای نیز قانون می نوازند. قانون شباهت زیادی به نزهه دارد. نزهه از ترکیب چنگ و قانون درست شده. تنه ساز از چوب بید سرخ ساخته شده و شکل آن مربع کامل نبوده بلکه مربع مستطیل می باشد. دو خرک روی صفحه ساز قرار دارد که ۸۱ تار بر آن طوری کشیده اند که هر سه تار آن با هم کوک می شود. نام نزهه در درت التاج نیز آمده است. مسلم است قانون که در عصر حاضر متداول می باشد با آنچه در سابق معمول بوده فرق بسیار دارد زیرا به مرور ایام تکامل یافته است و اکنون نیز صنعتگرانی هستند که در ساختن قانون کوشش بسیاری مبذول می دارند تا هر چه بیشتر معایب ساز و مخصوصا خرک های کوچک را بر طرف نمایند.  در باره بربط (عود) هنرمند ارجمند و نوازنده با ارزش این ساز استاد اکبر محسنی می گوید: “اصولاً طبق آثار و سوابق مستند موجود، عود یکی از سازهای ایرانی است که از لحاظ قدمت نیز می توان آنرا تا هزار سال قبل از انقراض سلطنت ساسانیان محقق دانست.” در یونان قدیم نوعی از آلات موسیقی که شباهت تامی از لحاظ تقسیمات نت به عود داشت بکار می رفت بنام باربیتوس که دارای حجمی بزرگ و شبیه چنگ یا به اصطلاح امروزی مانند لیر بود و این ساز به عنوان یک آلت موسیقی باستانی یونان شناخته شده بود. در احادیث تاریخی از زنی نام برده شده بنام “سافو“، این زن اهل هنر و ذوق بود و سازی داشت که معروف به پکتیس بود. 

این ساز صدای بمی داشت که می توان از نظر موسیقی آن هموزن صدای عود دانست که اگر بخواهیم با مدارک گفته شده عود را یکی از آلات موسیقی اقتباسی از باربیتوس بدانیم شواهد زنده تری خلاف این تصور نشان می دهد. 

تئوکرنیک و استرابون مورخین مشهور با وجودی که از این ساز یاد می کنند معهذا صریحاً اعتراف کرده اند که معاصر با “دائیس هالی کارناس” یکی از سلاطین یونان این ساز وجود نداشته و یا احتمالاً مورد توجه نبوده است ولی اقتباس آنرا در عین حال از ملل دیگر که محققان منظورشان همان مشرق زمین می باشد، اعتراف کرده اند. این ساز بعدها بنام بربط معروف شده و بوسیله موسیقی دانهایی که در دربار خسرو پرویز تقرب داشتند مانند “بامشاد و نکیسا” و “باربد” تکمیل و به صورت بهتری رایج گردید. این مختصری است از تاریخچۀ پیدایش عود اما ببینیم با وجودیکه این آلت موسیقی یکی از آلات اصیل ایرانی است چگونه در میان کشورهای خاورمیانه و اعراب رایج شده است. تا قبل از سلطنت خسرو پرویز آخرین پادشاه سلسله ساسانی عود چندان طرفداری نداشت ولی در زمان سلطنت وی این ساز رایج شد. لیکن حکومت این سلطان مصادف با حمله اعراب گردید و عود نیز جزء غنائمی بود که به عنوان یک آلت موسیقی جالب در کشورهای عربی رسوخ و بسط و توسعه یافت. اما متاسفانه از آن پس در کشور خودمان که منبع اصلی و واقعی این ساز به شمار می رفت روز بروز وجود این آلت موسیقی بدست فراموشی سپرده می شد در حالیکه کشورهای دیگر در بسط و تکمیل آن اهتمام وافری از خود نشان می دادند نکته جالب دیگر اینکه در تمام مدتی که روی آهنگهای کشورهایی نظیر ترکیه، عراق، مصر و لیبی که بوسیله عود اجرا می گردد و مطالعه نمودم این نتیجه برایم حاصل گردید که به احتمال قریب به یقین اکثر قطعات اجرایی مایه ایرانی دارد که این هم خود مؤید وجود تاریخی این ساز در ایران می باشد. 

خوشبختانه اخیراً هنرهای زیبا (اداره مربوط وقت) بانی احیای این ساز که حقاً متعلق به ایران و هنرمندان ایرانی است گردیده و در حدود یکسال و نیم قبل به مهدی مفتاح ماموریت داده که دو تن از دانشجویان هنرستان موسیقی را انتخاب نمایم تا به عراق عزیمت و تکنیک و متد این ساز را فرا گیرند و در بازگشت به میهن آنرا در میان هنرمندان و هنر جویان توسعه دهند. متاسفانه با وقایعی که در عراق رخ داد امکان انجام این مطلوب میسر نگردید، ناگریز از همان هنگام به پیروی از این نیت مفید شخصاً شروع به تمرین و فراگرفتن عود نمودم و امیدوارم پس از کسب موفقیت کامل و نهایی در این رشته بتوانم ساز دو هزار ساله کشور را مجدداً با اسلوب و تکنیک صحیح و کاملتری در میهن عزیز ترویج داده و آنرا احیاء نماید. 

و در باره همین ساز “عود” (بربط) دکتر مهدی فروغ رئیس سابق هنرهای دراماتیک طی مقاله تحقیقی می نویسد.

 ادامه دارد …