ای وطن ای مادر تاریخ ساز ای مرا بر خاک تو روی نیاز
ای کویر تو بهشت جان من عشق جاویدان من، ایران من
نویسندگان: سید سعید زمانیه شهری و سونیا سیدالحسینی
فصل ششم سلسله مقالات ايران باستان (جشن های باستانی)
به نام خداوند رنگین کمان
خداوند بخشنده مهربان
خداوند مهسا، حدیث و کیان
خداوند یک ملت همزبان
که این خانه مادری، میهن است
که ایران زمین، کاوه اش یک زن است
جشن‌های اسفند
۱) آبسالان و جشن اسفندی:
هرمزد روز از اسفندماه برابر با ۱ اسفند در گاهشماری ایرانی. جشن «اسفندی» و هدیه به زنان در نیاسر کاشان، اقلید و محلات؛ و پختن آش «اسفندی». آغاز سال نو در تقویم محلی نطنز، ساوه و کاشان. در فراهان معروف به «آفتو به حوت» (آفتاب در برج ماهی). همچنین جشن «آبسالان / بهار جشن / جشن روباه» به مناسبت روان شدن جویبارها و طلیعه بهار. خجستگی دیدار روباه. واژه «آبسالان» یا «آبشار» و فشار آبها در پیوند است. در متون کهن، هنگام این جشن به گونه های مختلفی آمده است که مانند بسیاری از دیگر دگرگونی ها ناشی از محاسبه زمان با تقویم های گوناگون و کبیسه گیری های متنوع بوده است. همچنین روز جشنی به نام «کوسه سواری/ کوسه برنشین». مراسم نمایشی خنده آور که توسط مردی کوسه رو که بر دراز گوشی سوار بوده برگزار می شده است. کوسـه خـود را باد می زده و مردم به او آب می پاشیده اند.
۲) جشن اسفندگان یا جشن برزگران:
سپندارمذ روز از اسفندماه برابر با ۵ اسفند در گاهشماری ایرانی روز پنجم هرماه و ماه دوازدهم هر سال « اسفند » یا « سپندارمذ » نام دارد. این واژه که در اوستایی «سپنته آرمنیتی» می باشد و نام چهارمین امشاسپند است، از دو بخش «سپنته» یا «سپند» به مانک پاک و مقدس و «آرمئیتی» به معنی فروتنی و بردباری تشکیل شده است و معنی این دو با هم فروتنی پاک و مقدس است. این واژه در پهلوی «سپندارمت» و در فارسی «سپندارمذ» و و «اسفندارمذ» و «اسفند» شده است. امشاسپند سپندارمذ، نگهبان و ایزد بانوی زمین سرسبز و نشانی از باروری و زایش است. جشن «سپندارمذگان» یا «اسفندگان»، روز گرامیداشت زنان در ایران باستان بوده و این روز به نام «مردگیران» یا «مژدگیران» یا «مزدگیران» (هدیه گرفتن از مردان) نیز در ادبیات فارسی بکار رفته است. یکی دیگر از نام های این جشن نیز، جشن «برزگران» یا «برزیگران» است که به مناسبت نقش مهم برزگران و کشاورزان در سبز کردن زمین و باروری زمین بوده است. به بیان ابوریحان بیرونی، «اسفندارمذ» ایزد موکل بر زمین و ایزد حامی و نگاهبان زنان شوهر دوست و پارسا و درست کار بوده است. به همین مناسبت این روز، عید زنان به شمار می رفت. مردم به جهت گرامیداشت، به آنان هدیه داده و بخشش می کردند. زنان نه تنها از هدایا و دهش هایی برخوردار می شدند، بلکه به نوعی در این روز فرمانروایی می کردند و مردان باید که از آنان فرمان می بردند. گردیزی نیز در کتاب زين الاخبار خود به واژه ی «مردگیران» اینگونه اشاره کرده است که از این جهت این جشن را مردگیران می گفتند که زنان به اختیار خویش و با آزادی، شوی و مرد زندگی خود را برمی گزیدند. هنوز نیز در برخی از گوشه های ایران زمین مانند اصفهان، پهله، ری و دیگر شهرهای ناحیه ی مرکز و غرب ایران، مراسم جشن اسفندگان همچون گذشته برگزار می شود، در این روز بانوان لباس و کفش نو می پوشند، زنانی که مهربان، پاکدامن، پرهیزگار و پارسا بوده اند و در زندگی زناشویی خود فرزندان نیک را به جامعه تحویل داده اند مورد تشویق قرار می گیرند و از مردهای خود پیش کش هایی دریافت می کنند. آن ها در این روز از کارهای همیشگی خود در خانه و زندگی معاف شده و مردان و پسران وظایف جاری زنانه را در خانه به عهده می گیرند.
۳) جشن «وخشنکام»:
آبان روز از اسفندماه برابر با ۱۰ اسفند در گاهشماری ایرانی؛ جشن «وخشنکام» در گرامیداشت رود «آمودریا / جیحون»، بزرگترین رود سرزمین های ایرانی. این نام از بزرگترین شاخه آمودریا بنامرود «وخش» بر گرفته شده است. بیرونی «وخشنکام» را «فرشته جیحون» می داند و می بایست با «آناهیته/ آناهید» این همانی داشته باشد.
۴) نوروز رودها:
فروردین روز از اسفندماه برابر با ۱۹ اسفند در گاهشماری ایرانی جشن «نوروز رودها»، گرامیداشت، لایروبی و پاکسازی رودها، کاریزها و چشمه ها همراه با پاشیدن عطر و گلاب بر آنها است.
۵) جشن گلدان یا جشن بهرام:
بهرامروزازاسفندماهبرابربا۲۰اسفنددرگاهشماریایرانیجشن «گلدان» یا «اینجه»، روز آماده سازی و کاشت گل ها و گیاهان در گلدان ها و نیز جشن درختکاری. بیست و ششم اسفند/اشتاد روز جشن «فروردگان»، جشنی در یاد کرد و بزرگداشت روان و فروهر (فروهر) درگذشتگان در این روز و تا پایان سال. این نام به گونه های «فرورگان/ فرودگان» نیز آمده است.
۶) اوشیدر جشن:
مانتره سپند روز یا انارام روز از اسفندماه برابر با ۲۹ یا ۳۰ ام اسفند در گاهشماری ایرانی جشن پایان فصل زمستان و زمان گاهنباری بنام «هـمـشــت مـدم» در اوستایی همشيـت مــيديـه به معنای «برابری شب و روز برابری سرما و گرما» است. همچنین هنگام جشن «اوشیدر» در سیستان به آرزوی فرا آمدن سوشیانت. در این روز مردمان دختری را بر شتری آذین شده می نشانند و همراه با شادی و سرود او را برای آب تنی به آب های دریاچه هامون می برند. گرامیداشت درگذشتگان در سغد و امروزه نیز در بسیاری نواحی گوناگون. جشن «علفه» در خمین، همراه با بردن علف های صحرایی به خانه و روشن کردن چراغی در همه اتاق ها. شامگاه آخرین روز سال در بسیاری از نواحی ایران بر بام ها آتش می افروزند.
۷) پای بران:
مانتره سپند روز یا انارام روز از اسفندماه برابر با ۲۹ یا ۳۰ ام اسفند در گاه شماری ایرانی؛ مراسمی به نام «پای بران» در زنجان که در شامگاه آخرین روز از سال برگزار می شود. در این مراسم خانواده ها برای وابستگان خویش «پای» (سینی مسی حاوی برنج پخته، بورانی و غذاهای تدارک دیده شده برای عید و مقداری پارچه یا پوشاک) می فرستند و فرد برنده ی «پای»، هدایایی از صاحب خانه دریافت می کند.
ویژگی های عمومی جشن های ایرانی:
بررسی جشن های ایرانی و زمان برگزاری آنها نشان دهنده ویژگی هایی مشترک در میان همه آنهاست.
الف) نخست اینکه تقریباً همگی در پیوند با پدیده های طبیعی و کیهانی و اقلیمی هستند و به همین دلیل کوشش شده است تا زمان برگزاری آنها هر چه بیشتر با تقویم طبیعی منطبق باشد.
ب) دوم اینکه تقریباً هیچکدام برگرفته از دستورهای دینی نیستند. با اینکه همواره پیروان ادیان گوناگون تلاش کرده اند که برخی از آنها را مراسم دینی خود معرفی کنند؛ اما نمی توان آنها را متعلق به هیچ دینی دانست.
پ) سومین ویژگی گردهمایی ها و مراسم ایرانی است که با سرور و شادی همراه هستند و غم و اشک و گریه در آنها جایی ندارد. حتی مراسم عید «بمو» در میان مانویان که اتفاقاً همزمان با روز جان باختن مانی بوده، همراه با سرود و شادی برگزار می شده است.
ت) چهارمین ویژگی جشن ها و مراسم ایرانی در احترام و پاسداشت همه مظاهر طبیعت است. در هیچ کدام آیین های ایرانی اثری از خشونت و بدرفتاری نسبت به گیاهان و حیوانات دیده نمی شود. بلکه حتی با آیین هایی همراه است که به انگیزه پاکیزگی و پاسداری از محیط زیست برگزار می شود. بگذریم از اینکه امروزه، روز سیزده بدر، براستی روز سوگ طبیعت و تخریب و تباهی و آلودگی آن شده است. در وضعیت کنونی ایران بنده بر این باورم که برای ایزد بانوی زمین، روز «سیزده بدر» غم انگیز ترین روزهای سال است.
ادامه دارد…
و…. سرانجام نور بر تاریکی پیروز خواهد شد و ایران، ققنوس وار و نیلوفرانه از خاکستر خویش برخواهد خواست.
بگویید آهسته در گوش باد
چو ایران نباشد تن من، مباد
