نویسنده و گردآورنده : شهرام خبیر
در این یشت، همچون یشتهای دیگر تأثیر تلفیق ماهرانه میان اعتقادات ایرانی قدیم پیش از زردشت و عقاید زردشتی را مییابیم (مانند بندهای ۲، ۳، ۶، ۲۰، ۲۱، ۵۰، ۵۱، ۶۸، ۷۳، ۸۹، ۹۰، ۱۰۳، ۱۱۵، ۱۲۱، ۱۲۲ ، ۱۳۴ ، ۱۳۷ تا ۱۳۹). مهر یشت از زمره یشتهای کهن و شاید قدیم ترین آنها باشد.
سروش یشت (۱۱) دارای ۵ کرده و ۲۳ بند در توصیف و ستایش سروش، ایزد نظم و انضباط، و شرح قدرت او و ایزدان همکار او، مانند مهر و آشتاد و آشی است. رَشْن یشت (۱۲) دارای ۳۸ بند است. رشن ایزد عدالت است و از این رو، در این بند از انواع ور (= آزمایش دینی) که برای معلوم کردن گناهکار از بیگناه به کار گرفته می شده، سخن رفته است.
فروردین یشت (۱۳) دارای ۳۱ کرده و ۱۵۸ بند و در ستایش فروهرها یا فروشی هاست که ارواح نگهبان آدمی به شمار میروند. این یشت مفصل ترین یشت است. در بندهای ۱ تا ۸۴ به توصیف فروهرها و نقش آنها در تکوین جهان و پاسبانی آنها از موجودات جهان اختصاص دارد. در بند ۱۱ به نقش فروهرها در بسته شدن نطفه در زهدان مادر و نقش آنها در حفظ آن تا هنگام تولد اشاره شده است. بندهای ۴۹ تا ۵۲ متضمن عقیده قدیمی فرود آمدن فروهرها در پایان سال به خانه هایی است که در هنگام حیات صاحب آن بدان تعلق داشته است. در بندهای ۴۵ تا ۴۸ و ۶۹ تا ۷۲ به نقش جنگاوری فروهرها و پیروز گردانیدن فرمانروایانی که او را پرستش می کنند، اشاره رفته است و در بندهای ۶۵ تا ٦۸ از نقش فروهرها در تقسیم آب و جلوگیری از خشک سالی سخن رفته است. در بندهای ۳۷ و ۳۸ سخن از جنگ های اولیه ایرانیان زردشتی با قبایل تورانی در میان است که نشانی از آنها در جای دیگری از اوستا وجود ندارد. از صور خیال درخور توجه در این بخش از یشت تشبیه آسمان به پرنده ای است که زمین را همانند تخمی در برگرفته است (بند ۲) و نیز تشبیه آسمان به جامه ستاره نشان، که اهوره مزدا آن را در بر کرده است.
بخش بعدی این یشت به ستایش هفت دسته از فروهرهای (=فروشیهای) قهرمانان دینی زردشتی از گیومرث، نمونۀ نخستین انسان، تا سوشیانس اختصاص دارد: فروهرهای خدایان، گیومرث، زردشت و میدیوماه، نخستین پیرو زردشت (بندهای ۸۵ تا ۹۵)؛ فروهرهای نخستین پیروان زردشت مانند پسران زردشت و گشتاسب و زریر و بستور (٩٦ تا ۱۰۰)؛ فروهرهای خاندان پورو ذاخشتی (بندهای ۱۱۱ تا ۱۱۷)؛ فروهرهای قهرمانان سرزمینهای غیرایرانی (۱۱۸) تا (۱۲۸)؛ فروهر سوشیانس (۱۲۹)؛ فروهرهای شخصیت های اساطیری (۱۳۰) تا (۱۳۸) و فروهرهای زنان پارسای زردشتی (۱۳۹ تا ۱۴۲).
بهرام یشت (یشت ۱۴) دارای ۲۲ کرده و ۶۴ بند در ستایش بهرام، ایزد پیروزی، است. بند ۱ تا ۲۷ دربارۀ جلوه گر شدن بهرام به ده کالبد مختلف است: باد، ورزا، اسب، شتر، گراز، جوان پانزده ساله، مرغ وارغنه (احتمالاً شاهین)، قوچ، بزنر دشتی و مرد جنگجو، درخور توجه است که تیشتر نیز به بعضی از این شکل ها درمی آید ( یشت ۸ بند ۱۳ ، ١٦ و ۲۰; جوان پانزده ساله، ورزا و اسب). فره نیز گاه در بعضی از این کالبدها ظاهر میشود (یشت ۱۹ بند ۳۵: مرغ وارغنه). بند ۲۸ تا ۳۳ دربارۀ بهره مندی زردشت از لطف ایزد پیروزی است. احتمالاً این بخش از زمــره بخشهایی است که حاصل تلفیق اعتقادات پیش از زردشت و عقاید زردشتی است. در بندهای ۳۴ تا ۴۶ دربارۀ اثر معجزه آمیز پر مرغ وارغنه، که نماد بهرام است، سخن رفته است و این بخش از بخشهای قدیمی این یشت است. بندهای ۵۷ و ۵۸ دربارۀ هوم و بندهای ۵۹ تا ۶۳ دربارۀ قدرت و نیروی بهرام در جنگ هاست.
بعضی بخشهای این یشت احتمالاً اقتباس از یشتهای دیگر است. مثلاً بند ۱۵ مقتبس از بند ۷۰ یشت ۱۰ است. از سوی دیگر، مضمون بعضی بندهای این یشت در یشت های دیگر دیده میشود. مانند بندهای ۲۸ تا ۳۳ که در بندهای ۶ تا ١٣ یشت ١٦ تقلید شده است.
رام یشت (ویو یا وای) (۱۵) دارای ۱۱ کرده و ۵۷ بند در مدح ویو (=وای)، ایزد فضاست و تألیف آن متأخر به نظر میرسد. در بند ۱ ستایش و تمجید و توصیف این ایزد آمده و در بندهای ۲ تا ۴۱ از کسانی که این ایزد را ستوده و از او درخواست کمک کرده اند مانند آهوره مزدا، هوشنگ، تهمورث، جمشید، ضحاک، فریدون، گرشاسب، کیخسرو، هوتوس (یا هتوس)، همسر گشتاسب و دوشیزگان عموماً یاد شده است و این بخش شباهت به یشت ۵ دارد. بندهای ۴۲ تا ۵۸ دربارۀ ستایش این ایزد و کارهای اوست و ابهامات بسیار دارد.
تألیف این یشت متأخر به نظر میرسد، گرچه مطالب آن قدیمی است. به نظرکریستین سن بندهای ۱ تا ۵ و نیز بندهای ۳۸ تا ۵۸ تألیف سستی است. اما بخشهایی که حاوی ستایش و مدح قهرمانان قدیم در پیشگاه ویو است (بندهای ۶ تا ۳۷) از دوره های بسیار متأخر نیست.
دین یشت (یا چیستا) (١٦) دارای ٧ کرده و ۲۰ بند در توصیف و ستایش چیستاست که در این یشت با صفاتی مانند «کسی که به راه نیک رهنمون می شود- و- کسی که به گذرگاه نیک راهبر است » توصیف شده است.
از این توصیفات چنین به نظر میرسد که وی ایزدبانوی راه و سفر بوده است. موهبتهایی نیز که از وی خواسته میشود مانند –گذر از راههای خوب ( برای رسیدن به مقصد) ، -راه های خوب در کوهستانها و راههای خوب از میان جنگل ها- و- گذرگاه های خوب از میان رودخانه- (بند۳) و «نیرومندی پا و شنوایی گوش و قوت بازو» (بند ۷) این نظر را تأیید میکند. این ایزدبانو با دین (در اوستا دینا) ارتباط نزدیک دارد. هر دو ایزدبانو هدایت به راه راست را، چه در این جهان و چه در جهان دیگر، برعهده دارند. این احتمال نیز وجود دارد که چیستا به معنی «درخور توجه، آن که مورد توجه است» در اصل صفت دین (دینا) بوده است. بندهای ۱ تا ۴ به توصیف و ستایش این ایزدبانو اختصاص دارد. بندهای ۵ تا ۱۳ درباره ستایش زردشت از این ایزدبانوست و در بندهای ۱۴ تا ۲۰ سخن از ستایش هووی، همسر زردشت، روحانی به (سفر) دور فرستاده شده و رئیس کشور است.
به نظر کریستن سن کوتاهی جملات و سبک انشای خشک دلیل متأخر بودن این یشت است. به نظر او بندهای ٦ تا ۱۳ از نظر جوهر شعری تا حدی شبیه به یشتهای کهن است و بندهای ۶ و ۷ با تغییرات مختصری دریشت ۱۴ بندهای ۲۸ تا ۳۳ ملاحظه می شود و شاید تقلیدی از آن باشد.
ارد یشت ( یا اشی) (۱۷) دارای ۱۰ کرده و ٦٢ بند و در ستایش اشی، ایزدبانوی ثروت و برکت است. بندهای ۱ تا ۵ در ستایش و معرفی این ایزدبانو و در بندهای ۶ تا ۱۴ از ثروتهای مادیی که اشی میبخشد، سخن رفته است. بندهای ۱۵ تا ۲۲ درباره ملاقات زردشت با آشی است.
در بندهای ۳۲ تا ۵۲ سخن از شاهان اساطیری و پهلوانان و شخصیت هایی در میان است که این ایزدبانو را ستوده اند و از او یاری خواسته اند، مانند هوشنگ، جمشید، فریدون، ضحاک، هوم، کیخسرو، زردشت و گشتاسب (این بندها برابر است با بندهای ۳ تا ۳۱ یشت ۹). بندهای ۵۳ تا ۶۲ در ستایش اشی و آیینهای پرستش وی است. در بند ۵۳ فهرست کسانی ذکر شده است که از نثارهایی که به آشی هدیه می شود، محروم اند. در بندهای ۵۵ و ۵۶ به اسطوره ای اشاره شده است که بر طبق آن اشی در هنگامی که تورانیان او را تعقیب می کردند، خود را در زیر پای گاو و بعد زیر گردن قوچی پنهان کرد، اما پسران جوان و دوشیزگان شوی ناکرده جای او را نشان دادند و آشی از این رفتار گله مند است. در بندهای بعد سه گله او، از گناهکاران ذکر شده است.
ارد یشت از جهت زبان توصیف غنی است. خانه های مردانی که از لطف آشی برخورداری دارند، زنان آنان که بر بالشهای تزئین شده تکیه زده اند و مرکبهای این مردان به خوبی توصیف شده است.
اشتاد یشت (۱۸) دارای ۹ بند است. اشتاد صورت پهلوی آرشتات اوستایی به معنی «درستی، عدالت» است. نام این یشت با مطالب آن مناسب نیست و حتی این واژه در متن این یشت نیامده است. بندهای ۱ و ۲ دربارۀ فره ایرانی و غلبۀ آن بر دیوان گوناگون و کشورهای غیرایرانی است. در بندهای ۳ و ۴ ایزدبانو آشی و در بندهای ۵ تا ۷ باد و تیشتر و در بند ۸ دعای اهونور ستایش شده است و یشت با ستایش مجدد فره ایرانی پایان می پذیرد.
ادامه دارد…
