نویسنده و گردآورنده: شهرام خبیر
بخش بیست و پنجم
اوستای متاخر
اوستای متأخر شامل قسمتی از یسن ها، ویسپرد، خرده اوستا( نیایش، گاه، سی روزه، آفرینگان) یشتها، و ندیداد, هادخت نَسک، اَو گمَدَیْچا، وَیْثانسک، آفرین پیغامبر زردشت و وشتاسپ ( = گشتاسب) یشت است و پنج ششم از کتاب دینی زردشتیان را تشکیل میدهد. در این بخش های اوستا با دین زردشتی متأخرتر روبرو هستیم. پس از زردشت و شاید در همان زمان او، بسیاری از عقاید قدیم ایرانی و هند و ایرانی که در نیایش ها و آیینهای دینی خدایان قدیم منعکس بود، همراه با اسطوره ها و افسانه های این خدایان یا آیینهای دینی پیش از زردشت با عقاید این پیامبر در آمیخت و از آن متون اوستایی متأخر حاصل شد. ایجاد این تلفیق بر اثر گسترش دین زردشتی در نواحی مختلف ایران بوده است. بعضی بر آن اند که عقایدی که پس از زردشت با گفته های او آمیخته شد اصولاً مقبول زردشت نبوده است و فقط علاقه و پایبندی به سنتهای قدیم روحانیان پیرو او را بر آن داشته است تا این افکار را با عقاید او بیامیزند. اما از سوی دیگر، عدم ذکر نام خدایان قدیم هند و ایرانی و آیین های پرستش آنان در گاهان دلیل قطعی برای مخالفت زردشت با این افکار نیست. زردشت در گاهان بر آن است که اصول عقاید و نوآوریهای خویش را بیان کند و آنچه در مدنظر داشته احتمالاً تغییر طرز اندیشۀ مردم نسبت به عالم الوهیت است نه خاصةً دخالت در آیین پرستش خدایان جز مواردی که پسند او نبوده است مانند قربانی های بیدادگرانه و افراطی. در نظر او اهوره مزدا برترین خداست که در میان شش امشاسپند قرار دارد. خدایانی که زردشت آنان را طرد کرده است، دیوه ها ( =دیوان) هستند که دسته ای از خدایان هند و ایرانی به شمار میروند. پرستش اینان هرگز جایی در آیین زردشتی پیدا نکرد و «دیوان» به حدّ قوای اهریمنی و شیاطین نزول کردند. اگر زردشت با پرستش خدایانی همچون مهر یا با مراسمی همچون فشردن هوم و غیره مخالفت اساسی داشت این گونه خدایان و آیین ها مشکل میتوانستند زمانی پس از او در قلب دین زردشتی، که از محافظه کارترین ادیان است راه یافته باشند.
اوستای متأخر همچنین شامل دعاها و اذکاری است که پس از زردشت تألیف شده است دربارۀ تاریخ تألیف و تدوین اوستای متأخر نمیتوان به قطعیت اظهار نظر کرد.
احتمالاً قدیم ترین بخشهای آن یعنی یشتهای کهن به صورتی که اکنون در دست است، در قرن نهم یا هشتم پیش از میلاد حدود یک قرن پس از گاهان، تألیف و تدوین شده است. یسن ها، یَسن تحت اللفظی به معنی «پرستش و نیایش» و از نظر اشتقاق لغوی با کلمات جشن و ایزد فارسی هم ریشه است همانگونه که پیش از این گفته شد، گاهان و یسن های هفت فصل در میان یشنها قرار دارند. بنابراین با محاسبه این بخشها تعداد یسن ها ۷۲ تاست و اگر این بخشهای قدیمتر را جداگانه به شمار آوریم تعداد آنها ۳۸ تاست. همۀ پسنها را دو، روحانی با عنوان زوت و راسپی در مراسم دینی یسنا (= یزش) که در طی آن شیره گیاه مقدّس هوم فشرده میشود و با شیر دعا خوانده مخلوط می گردد می خوانند.
مطالب پسنها به طور کلی از این قرار است:
یسن ۱ تا ۸ شامل ذکر ایزدانی است که به شرکت در مراسم یسنا خوانده میشوند و نثارهایی که به آنان تقدیم میگردد.
یسن ۹ تا ۱۱ هوم یشت نامیده می شود در یسن ۹ که به صورت گفتگویی میان آهوره مزدا و زردشت است، به توصیف و اهمیت شیره گیاه هوم و ذکر کسانی که به فشردن این گیاه و فراهم آوردن شیرۀ آن برای مراسم یسنا پرداخته اند و پسری که به پاداش آن به هر یک اعطا شده است اختصاص دارد و یونگهان پدر جمشید آثویه (=اثفیان) پدر فریدون، ثریته (= اثرط) پدر أور واخشيه و گرشاسب و پورشیب پدر زردشت. یسن ۱۰ در ستایش هوم و یسن ۱۱ شامل نفرین گاو و اسب و هوم بر کسانی است که مطابق آیین با آنها رفتار نمیکنند و درباره سهمی است که از نثار مراسم یسنا به ایزد هوم اختصاص دارد.
یسن ۱۲ و ۱۳ شامل دعای اقرار به دین مزدیسنی( زردشتی) است و مختصات زبانی اوستای گاهانی را دارد.
یسن ۱۴ تا ۱۸ دعاهایی است متضمّن نام ایزدان
یسن ۱۹ تا ۲۱ بغان يَشت نام دارد و تفسیری است بر سه دعای معروف.
زردشتی: اهونور، آشم وهو وینگهه ها تام.
یسن ۲۲ تا ۲۶ دعاهایی است متضمن نام ایزدان
یسن ۲۷ متن دعاهای سه گانه مذکور در یسن های ۱۹ تا ۲۱
یسن ۲۸ تا ۳۴ نک (نگاه کنید) به قبل (گاهان)
یسن ۳۵ تا ۴۱ نک به قبل (یسنای هپتنگهایتی).
یسن ۴۲ در ستایش عناصری است که در آیین یسنا به کار میرود مانند هوم ,شیر، گوشت، آب و گیاه.
یسن ۴۳ تا ۵۱ نک به قبل (گاهان)
یسن ۵۲ در ستایش اشه (= راستی) است .
یسن ۵۳ نک به قبل(گاهان)
یسن ۵۴ متن دعای زردشتی به نام آایریما ایشیو.
یس ۵۵ در ستایش گاهان.
یسن ۵۶ درخواست توجه از سوی ایزدان.
یسن ۵۷ سروش یشت نام دارد و به توصیف و ستایش سروش، ایزد نظم و انضباط دینی، اختصاص دارد و از نظر ساخت به مهر یشت (نک به بعد، یشت ها) همانند است و بخشی از آن از این یشت اقتباس شده است .
یسن ۵۸ در ستایش نماز است.
یسن ۵۹ تکرار دعاهای ١٧ و ٢٦ است.
یسن ٦٠ مشتمل بر یک سلسله دعا برای اقامتگاههای راستکاران است.
یسن ۶۱ در مدح دعای آهونور، آشم وهو، ینگهه ها تام و آفرینگان دهمان و خصوصیت دیوزدایی آنهاست.
يسن ٦٢ در ستایش آتش است.
یسن۶۳ تا ۶۹ دعاهایی است که در آیین فراهم آوردن آب تقدیس شده باید خوانده شود.
یسن ۷۰ تا ۷۲ مشتمل بر یک سلسله دعاهاست.
ویسپرد. ویسپرد تحت الفظی به معنی –همۀ ردان (=سروران)- است و شباهت تامی به یسن ها دارد و مطالب آن از این متون اقتباس شده و مکمل آنهاست. ویسپرد همراه با یسن ها و خصوصاً در مراسم دینی نوروز و گاهنبارها (یا جشنهای ششگانه فصلی) خوانده می شود. ویسپرد دارای ۲۴ «کرده» (= تقسیم شده، بخش)است.
خرده اوستا (یا اوستای کوچک )مجموعه ای است از دعاهای کوتاه خاص مردم عادی زردشتی که آنها را در موقعیتهای خاصی می خوانند، در برابر دعاهایی که خواندن آنها در مراسم دینی خاص روحانیان است. نام این کتاب فقط به صورت پهلوی آمده است و دربارۀ زمان دقیق تدوین متنهای آن نمیتوان اظهار نظر کرد. تدوین خرده اوستا به آذرباد مَهْرَسپندان ,موبدان موبد زمان شاپور دوم ساسانی (۳۰۹ تا ۳۷۹م.)، نسبت داده شده است.
مهم ترین بخشهای خرده اوستا عبارت اند از: نیایش, نام پنج دعا به نام خورشید و مهر و ماه و آب و آتش است که هر یک از آنها در مواقعی از روز یا ماه باید خوانده شود. يَشت مربوط به هر یک از ایزدان نام برده یا بخشی از آن ,در نیایش مربوط به آن ایزد گنجانده شده است, مثلاً همه خورشید یشت در نیایش اوّل (بند ۱۰ تا ۱۷) و ماه یشت در نیایش سوم (بند ۲ تا ۹) نقل شده است .
گاه, شامل ادعیه ای است که در پنج هنگام از شبانه روز باید خوانده شود. سی روزه شامل دعاهایی است که هر یک متعلق به یکی از سی ایزدی است که سی روز ماه به نام آنهاست. دو سی روزه, به نامهای سی روزه بزرگ و کوچک، در دست است.
سی روزه را به طور کامل خصوصاً در سی روز پس از درگذشت شخص متوفا، می خوانند.
آفرینگان,دعاهایی است که همراه با اهدای نذورات می خوانند. چهار آفرینگان در دست است: آفرینگان دهمان دعایی است که پس از فوت برای روان فرد درگذشته می خوانند, آفرینگان گاهان که در پنج روز پایان سال به نام روزهای گاهانی که روزهای فرود آمدن ارواح درگذشتگان به زمین است, خوانده می شود؛ آفرینگان گاهنبار که در مراسم گاهنبارها خوانده میشود و آفرینگان رپیتون که در آغاز و پایان تابستان خوانده می شود.
علاوه بر متنهای فوق ,خرده اوستا شعرها و دعاهای کوتاه دیگری مانند سه دعای معروف زردشتی (نک به قبل)، سروش باج (= دعای خاص ایزد سروش )و هوشبام ( =دعایی در ستایش سپیده دم را نیز در بردارد. در نسخه های گوناگون خرده اوستا متنهایی نیز به پازند آمده است.
ادامه دارد…
