نویسنده: شهرداد خبیر

اصلاحات ارضی شاه و مقاومت مصدق

پیش از آنکه به اصلاحات ارضی و نقش شاه در انجام آن بپردازم مایلم به تاریخچه طرح آن در جنبش مشروطه اشاره کنم تا نشان دهم که شاهنشاه چگونه بعنوان یک شخصیت انقلابی و وفادار به قوانین و بنیادهای برآمده از مشروطه، به سوگند نامه خود در برابر مجلس وفادار مانده و در مورد اصلاحات ارضی نیز علیرغم تعارض بامنافع شخصی خود بویژه املاکش و در تقابل با زمینداران بزرگ و روحانیت پر نفوذ، در ترکیب و هماهنگی با آرمان اعتلای شتابزده ایران اقدام کرده و این بیش از آنها تعهدی بود که قانون بر شانۀ استوار او تحمیل می کرد که سرانجام تاج و تخت بر این آرمان نهاد زیرا بر فهم و درک مردم و سپاس گزاری آنها از خود بشدت دچار توهم بود! و در نهایت ان وضعیت تاریخی را که دراین سوگنامه ۴۰۰۰ سال پیش مصری آمده، بجان خرید و جانشینی فرزند را نیز از کف بداد!

“قوانین پشت درها گذاشته می شوند. مردان قوانین را در خیابانها لگدمال می کنند. پادشاه توسط توده عوام خلع شده است. مردم در مسند عالیترین دادگاه الهی نشسته اند.

در هر شهری این ندا طنین انداز است که:

بگذارید حاکم از میان ما برخیزد.”

پیشینه تاریخی:

شیوه اعطای تیول، روشی بود که شاهان در طی آن، اراضی حاصلخیز کشاورزی را بعنوان پاداش خدمت یا حقوق سالیانه به شاهزادگان، سران کشوری یا لشگری و حکام واگذار می کردند تا  در برابر قبول تعهدات خاص ادامه وفاداری آنها به حکومت تضمین شود. افراط در اتخاذ این شیوه از سوی شاهان قاجار بویژه ناصرالدین شاه به گونه ای شد که در انتهای سلطنت او، ۷۰ درصد زمین های مستعد ایران در اختیار زمینداران بزرگ و روسای قبایل، ۲۰% بصورت وقفی تحت نظر روحانیون و تنها حدود ۱۰ درصد دارایی خرده مالکان و اموال دولت مرکزی بود. بنابراین الغای رژیم ارباب و رعیتی که در این ۷۰% بالا اعمال می شد از اهداف سیاسی و ارکان حزب دموکرات (در مجلس دوم مشروطه) بود که در کنار شعارهای جدایی دین از سیاست، تعلیم و تربیت همگانی، برچیدن نظام فئودالی، کاهش قدرت محلی سران عشایر، برقراری نظم عمومی , خواستار تعریف جدیدی از ملیت واحد شد.

افزایش قدرت این تیولداران از نظر مالی و سیاسی و تمایلات مرکز گریز آنها به آشفتگی اقتصادی و اداری و نیز ضعف حکومت مرکزی انجامید. از سوی دیگر استثمار و ظلم گسترده ای که عموماً از جانب این زمینداران به رعایا و دهقانان اعمال می شد زمینه را برای طرح ایدۀ اصلاح این وضعیت  فراهم کرد.

با توجه به ساختار سیاسی–اقتصادی آن زمان ایران، مجلس شورای ملی عملاً در سلطه یا تحت نفوذ صاحبان قدرت، یعنی اشراف و ملاکان بزرگ، تجار عمده و روحانیون بود که با هر اصلاحات بنیادی اجتماعی که منافع آنها را به چالش می کشید مخالفت می کردند. اغتشاشات داخلی و جنگ جهانی اول و تجاوزات خارجی نیز مزید بر علت شد تا ظهور رضاشاه که در دوران کوتاه سلطنت خود، اگر چه ترکیب مجلس همچنان تغییر عمده ای نیافت، اما با مدیریت پر زور خود در راستای ایجاد یک کشور مدرن، قوانین مترقی را از تصویب مجلس گذراند مانند لایحه های برقراری نظام وظیفه اجباری،نهادهای دادگستری، ثبت احوال، الغای کاپیتالاسیون و ایجاد راه آهن و غیره. بنابراین تا برآمدن محمد رضاشاه علیرغم پیشرفت نسبی در بهبود شرایط اجتماعی و صنعتی کشور به همت اقدامات پدر کبیرش، روابط عقب ماندۀ فئودالی همچنان بعنوان مهمترین شاخصه زیر بنای اقتصادی ایران پا برجا بود.

شاه و اصلاحات ارضی:

شاه در آبان سال ۱۳۲۸ در سفر ۴۵ روزه خود به آمریکا در نیویورک اظهار داشت؛ “جهت برخورداری دهقانان و طبقات محروم از یک زندگی خوب بایستی اراضی واگذاری به سازمان شاهنشاهی با اقساط طولانی مدت به دهقانان فروخته شود به اضافه اینکه اراضی خالصه نیز مجاناً بین آنها تقسیم گردد.” و نیز دو سه روز بعد؛ ” برنامه ای در نظر است به مورد اجرا گذاشته شود که طبق آن مالکان بزرگ آبادی ها و اراضی خود را به دولت بفروشند و دولت نیز این اراضی را به قیمت تمام شده به اقساط کوچک به برزگران بفروشد و باید با تأسیس شرکتهای تعاونی و با استفاده از ماشین آلات جدید کشاورزی بر میزان آن محصولات بیفزائیم.”

اهداف شاه از اصلاحات ارضی:

۱- کاستن از قدرت مالکان بزرگ و ایجاد پایگاه اجتماعی برای رژیم در میان روستائیان بمنظور اقدامات پیشرو در آینده و پذیرش آنها (شرکتهای تعاونی، سپاه دانش، سپاه بهداشتو غیره)

۲- جایگزینی زراعت سودآور بجای کشاورزی سنتی

۳- افزایش توان و بازار خرید روستائیان و توسعه بازارهای واقعی برای تولیدات صنعتی

۴- به کارگیری نیروی مازاد انسانی با انتقال آنها از روستا به صنایع شهری با افزایش بهره وری در کشاورزی

۵- و مهمتر از همه گسترش عدالت اجتماعی با بازتوزیع مالکیت اراضی و ایجاد تغییرات ژرف و بلند پروازانه در ساختار طبقاتی بعنوان زمینه ساز کشوری با کشاورزی آزاد و صنعتی.

پژوهشگران معتقدند پیامدهای رادیکال اجرای این طرح به فروپاشی ساختار طبقاتی و سنتی ایران با سرعتی بی نظیر منجر شد و با تحقق اهداف اقتصادی آن بعلت عدم آمادگی ذهنی و زیربنایی مردم و کشور و لختی سنت ها برای جذب این تغییرات، جامعه ایران در دهه پنجاه خورشیدی متحمل بحران عمیق در شاکله سیاسی خود نیز شد. محمدرضاشاه بعنوان گام نخست ابتدا از خود آغاز کرد و از ۷ بهمن ۱۳۲۹ فرمان تقسیم و واگذاری زمین های سلطنتی را بین کشاورزان صادر کرد تا اولین قدمهای این انقلاب بزرگ ملی برداشته شود. مالکان بزرگ و روحانیون و موقوفات مذهبی که در مجموع ۸۰% زمین های کشاورزی را در اختیار داشتند و ثروت خود را از دسترنج کشاورزان اندوخته بودند بشدت با این طرح شاه مخالف بودند و تلاش کردند او را از این تصمیم منصرف کنند. مصدق السلطنه که با اقوام قاجاریش, ده مالک بزرگ ایران را تشکیل می دادند، با بکار بردن همه امکانات سیاسی خود کوشید تا برنامه اصلاحات ارضی شاه را از میان بردارد.

ادامه دارد…