نویسنده و گردآورنده: شهرام خبیر
مهمترین کتیبه‌های فارسی باستان عبارت اند از:
کتیبۀ اَریارَمنَه (حدود ۶۴۰ تا ۵۹۰ ق.م):
این کتیبه که بر روی لوحه‌ای از طلا نگاشته شده و در همدان کشف گردیده، مشتمل است بر معرفی شاه و نسب او و این که اَهُورَه مَزدا این سرزمین را بدو عطا کرده است و به خواست او شاه این سرزمین است و سرانجام درخواست حمایت از اَهُورَه مَزدا.
کتیبۀ اَرشام (حدود ۵۹۰ تا ۵۵۹ ق.م):
این کتیبه نیز که بر روی لوحه‌ای از طلا نگاشته شده و در همدان کشف گردیده، شامل این مطالب است: ۱) معرفی شاه و نسب او ۲ ) ستایش اهوره مزدا و ۳) درخواست حمایت از او.
کتیبۀ کوروش (۵۵۹ تا ۵۳۰ ق.م):
سه کتیبۀ کوچکِ آسیب دیده از کوروش در دشت مُرغاب به دست آمده است که در آن ها کوروش خود را معرفی کرده است. دانشمندان عموماً اعتقاد دارند که کتیبه‌های نامبرده پس از زمان شاهان فوق به دستور جانشینانشان نوشته شده است.
کتیبه‌های داریوش (۵۲۲ تا ۴۸۶ ق.م):
از داریوش کتیبه‌هایی در بیستون فارس (تخت جمشید و نقش رستم)، شوش، سوئز، الوند و همدان بر جای مانده است.
کتیبه‌های بیستون:
مهمترین کتیبۀ داریوش در بیستون است که در آن چگونگی به سلطنت رسیدن و غلبۀ خود را بر بَردیای غاصب و شورشیان بیان کرده است. این کتیبه که مفصّل‌ترین کتیبۀ فارسی باستان است، دارای پنج ستون و به سه زبان فارسی باستان، اکّدی و عیلامی است. علاوه بر این کتیبۀ بزرگ ده کتیبۀ کوچک که هر کدام دارای چند کلمه بیش نیست و در آن ها نام شورشیان ذکر شده و یک کتیبۀ ۱۸ سطری که مشتمل بر معرفی داریوش است، در بیستون کشف گردیده است.
کتیبه های فارس:
الف) تخت جمشید. از داریوش هفت کتیبه در تخت جمشید بر جای مانده یا به دست آمده است که بعضی از آن ها کتیبه‌های کوچکی هستند مشتمل بر معرّفی داریوش. بعضی از آن ها مفصّل تراند مانند کتیبۀDPd که دارای این مطالب است: ۱) مدح اهوره مزدا، ۲) توصیف سرزمین پارس و ۳) دعا،کتیبهDpe مشتمل است بر: ۱) معرفی داریوش، ۲) سرزمین‌هایی که خراج گزار او بودند و ۳) اندرز به فرمانروایان آینده و دعا. کتیبۀDph بر روی لوحۀ طلا و نقره دربارۀ تصرّف قلمرو سکاها. ب) نقش رستم. از داریوش در نقش رستم (در چند فرسنگی شمال تخت جمشید) چند کتیبۀ بسیار کوچک در معرفی درباریان خود و مردان سرزمین های دیگر و دو کتیبۀ بزرگ بر جای مانده است. کتیبه Dna دارای ۶۰ سطر است مشتمل بر ۱) مدح اَهُوره مزدا، ۲) معرفی داریوش، ۳) برشمردن سرزمین‌های خراج گزار ایران ۴) دربارۀ فرو نشاندن شورش ها، ۵) شکرگزاری از اهوره مزدا دعا برای خود و خانواده‌اش و ۶) اندرز به فرمانروایان آینده. کتیبۀ Dnb دارای ۶۰ سطر مشتمل بر این مطالب است: ۱) مدح اهُوره مزدا، ۲) معرفی خود و روش فرمانروایی و خصوصیّات هنرها و فضائل او و ۳) اندرز به دیگران.
کتیبه‌های شوش:
در شوش ۱۹ کتیبه از داریوش باقی مانده است که مهمترین آن ها عبارت اند از: کتیبۀ DSe در ۵۲ سطر مشتمل بر: ۱) مدح اهوره مزدا، ۲) معرفی داریوش، ۳) نام سرزمین‌های خراج گزار، ۴) روش حکومت و شرح بعضی از کارهای داریوش، ۵) دعا به خود. کتیبۀ DSf در ۵۸ سطر مشتمل بر: ۱) مدح اهوره مزدا ۲) معرفی داریوش و ستایش اهوره مزدا که پادشاهی رابه او اعطا کرده است، ۳) دربارۀ ساختن کاخ شوش و مواد ساختمانی که در آن به کار رفته است ۴) دعا به خود و پدر و کشورش. کتیبه‌های دیگر کتیبه‌های کوچکی هستند و غالباً در معرفی داریوش یا به یادبود بنایی نگاشته شده‌اند.
کتیبه‌های سوئز:
سه کتیبه از داریوش در سوئز کشف شده که مفصّل‌ترین و مهمترین آن ها DSc است در ۱۲ سطر مشتمل بر این مطالب: ۱) مدح اهوره مزدا ۲) معرفی داریوش و ۳) دستور حفر ترعۀ سوئز. دو کتیبۀ دیگر کوچک اند مشتمل بر معرفی این شاه.
کتیبۀ الوند:
در الوند در جنوب غربی همدان کتیبه ای منسوب به داریوش در ۲۰ سطر به جای مانده است مشتمل بر ۱) مدح اَهوره مزدا و ۲) معرفی داریوش. احتمالاً این کتیبه به دستور خشایار شاه نگاشته شده است.
کتیبۀ همدان:
کتیبه‌ای بر روی لوحه ای طلا و نقره مشتمل بر ۱) معرفی داریوش و ۲) سرزمین‌های تحت سلطۀ او.
کتیبه‌های خشایار شا (۴۸۶ تا ۴۶۵ ق.م): از خشایار شا کتیبه‌هایی در تخت جمشید، شوش، وان و همدان بر جای مانده است.
کتیبه‌های تخت جمشید:
از خشایار شا ۱۲ کتیبه در تخت جمشید در دست است. کتیبۀ XPa در ۲۰ سطرمشتمل بر ۱) مدح اهوره مزدا، ۲) معرفی خشایار شا، ۳) ذکر ساختن دهلیزی در تخت جمشید و بنای ساختمان‌های دیگر، ۴) دعا، کتیبۀ XPb در ۳۰ سطر مشتمل بر ۱) اهوره مزدا، ۲) معرفی شاه، ۳) ذکر بنا کردن ساختمان‌هایی در تخت جمشید و جاهای دیگر و ۴) دعا. کتیبۀ XPc در ۱۵ سطر مشتمل بر ۱) مدح اهوره مزدا، ۲) معرفی شاه، ۳) ذکر ساختن کاخی به فرمان داریوش پدر خشایارشا و ۴) دعا. کتیبۀ XPd در ۱۹ سطر مشتمل بر ۱) مدح اَهوره مزدا ۲) معرفی شاه، ۳) ذکر بنای کاخی توسط خشایار شاه و ۴) دعا کتیبۀ XPf در ۴۸ سطر مشتمل بر ۱) مدح اهوره مزدا ۲) معرفی شاه، ۳) ذکر داریوش به عنوان پدر و گشتاسب به عنوان جدّ خود ۴) این که داریوش از میان همۀ فرزندانش خشایارشا را جانشین خود قرار داده است و ۵) دعا. کتیبۀ XPh در ۶۰ سطر مشتمل بر ۱) مدح اهوره مزدا ۲) معرفی خشایار شا ۳) ذکر سرزمین‌های زیر سلطۀ او ۴) ذکر فرو نشاندن شورش‌ها در این سرزمین‌ها و ۵) ذکر خراب کردن پرستشگاه‌های خدایان مطرود (دَیوَه ها) و اصلاح کارهای نادرستی که در آن مکان‌ها انجام گرفته بود و ۵) اندرز و دعا. این کتیبه از جهت پی بردن به سیاست دینی این پادشاه نسبت به پیروان ادیان و مذاهب دیگر اهمیت دارد. کتیبهXPi در ۵۶ سطر تقلیدی است از یکی از کتیبه‌های داریوش در نقش رستم (DNb) .بقیۀ کتیبه‌های تخت جمشید کتیبه‌های کوتاهی هستند که در معرفی شاه یا به یادبود بنای کاخی یا ساختمانی نگاشته شده‌اند.
کتیبه‌های شوش:
از خشایارشا سه کتیبۀ کوچک در شوش باقی مانده است و هر سه کتیبه‌های یادبود بنای کاخ هستند.
کتیبۀ الوند:
از خشایار شا یک کتیبه در الوند در سمت راست کتیبۀ داریوش در ۲۰ سطر باقی است مشتمل بر ۱) مدح اَهوره مزدا و ۲) معرفی شاه.
کتیبه وان:
از خشایارشا یک کتیبه در وان در ۲۷ سطر بر دیوار قلعه‌ای وجود دارد که مشتمل بر ۱) مدح اَهوره مزدا و ۲) معرفی شاه ۳) ذکر بنایی که داریوش ساخته و خشایار شا کتیبه‌ای به یادبود آن نگاشته است و ۴) دعا.
کتیبۀ همدان:
از خشایارشا در همدان کتیبه‌ای در یک سطربر روی جامی نقره‌ای با این مضمون که این (جام) در خانۀ خشایارشا ساخته شده، به دست آمده است.
کتیبه های اردشیراول(۴۶۵ تا۴۲۵ ق.م):
از اردشیر اوّل کتیبه‌ای در ۱۱ سطر در تخت جمشید باقی است مشتمل بر ۱) مدح اهوره مزدا ۲) معرّفی شاه ۳) اتمام کاخی که خشایارشا شروع کرده بود و این شاه به اتمام رسانیده است.
از دیگر شاهان هخامنشی مانند داریوش دوم(۴۲۴تا ۴۰۵ ق.م) در شوش، اردشیر دوم( ۴۰۵ تا ۳۵۹ ق.م) در شوش و همدان، اردشیر دوّم یا سوّم(؟)(۳۵۹ تا۳۳۸ ق.م) در تخت جمشید کتیبه‌های کوچکی، که تقلیدی از کتیبه‌های شاهان قبلی است، به دست آمده است و مضمون آن غالباً ستایش اهوره مزدا، معرفی شاه و ذکر بنای کاخی یا اتمام بنای ناتمام آن است.
علاوه بر کتیبه‌ها و لوح ها، بر روی سنگ وزنه و روی سکّه‌ها و گِل‌های پخته و بعضی ظروف نیز نوشته‌هایی به فارسی باستان بر جای مانده است.
کتیبه‌های فارسی باستان به خط میخی از نظر تاریخی و زبانشناسی اسناد بسیار پُر ارزشی به شمار می‌روند، ولی از جهت ادبی از اهمیت اندکی برخوردارند. در این کتیبه‌ها جملات غالباً کوتاه و موجز و ساده‌اند و عیناً در قسمت‌های مختلف همان کتیبه یا کتیبه‌های دیگر تکرار می‌شوند و کتیبه‌های پس از داریوش غالباً استنساخ گونه یا التقاطی از کتیبه‌های این پادشاه است. کتیبه‌های فارسی باستان طبعاً از تخیلات ادبی و صور خیال عاری است. کتیبه‌های داریوش قدیم ترین اسناد مکتوب ایرانی است که در زمان تألیف به نگارش درآمده است. این کتیبه‌ها، به جز برخی از کتیبه‌های کوتاهی که در بعضی ساختمان‌ها به عنوان یادبود بنای آنها نگاشته شده، از نظر ساختمان و محتوا دارای سبک خاصی است. نخست مقدّمه‌ای آمده است، پس از آن موضوع اصلی کتیبه و سپس خاتمه.
داریوش در مقدّمۀ قدیم ترین کتیبۀ خود یعنی بیستون نخست به معرّفی خود می‌پردازد. در بعضی کتیبه‌های دیگر نظیر همین مقدمه دیده می‌شود. امّا در برخی دیگر مانند دو کتیبۀ نقش رستم (DNa,b) مقدّمه با ستایش اهوره مزدا آغاز می‌گردد. خاتمۀ کتیبه‌ها غالباً در ستایش اهوره مزدا به همراه این درخواست است که داریوش را حمایت کند و آنچه او کرده و ساخته است، بپاید.
در چهار کتیبه (بیستون، تخت جمشید DPe، شوش DSe و نقش رستم DNa) متن اصلی با برشماری کشورهای شاهنشاهی که فرمان بردار داریوش بوده‌اند، آغاز می‌شود. در کتیبۀ بیستون پس از شمارش کشورها، داریوش به ذکر وقایعی که در آغاز دورۀ سلطنت وی اتفاق افتاده است، می‌پردازد و از بَردیای غاصب و شورش‌هایی که در نواحی گوناگون اتفاق افتاده و عاملین آن ها یاد می‌کند و سپس از خوانندگان می‌خواهد که آنچه وی کرده است، برای همه آشکار کنند و کتیبۀ او را محفوظ دارند. در پایان، شش همکار خود را نام می‌برد که در غلبه بر بردیای غاصب او را یاری کرده‌اند و از شاهان آینده می‌خواهد که آنان و خانواده‌شان را حمایت کنند. در کتیبۀ تخت جمشید (DPd) فقط از کشور پارس که دارای اسبان نیک و مردان نیک است، یاد می‌کند و در کتیبۀ سوئز بحث از فتح مصر است و کندن ترعه‌ای۹ که نیل را به دریای احمر می‌پیوندد.
از میان کتیبه‌هایی که برای یادبود بنای ساختمان‌ها نگاشته شده، کتیبۀ داریوش در شوش (DSf) قابل ذکر است.
ادامه دارد…
