نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل دوم سلسله مقالات شجریان،سروش مردم،فردوسی موسیقی ایران

٦) ساز نی:

• نی: از سازهای بادی کهن و از جنس گیاه نی است که طول آن از شش گره و هفت بند تشکیل شده و به همین دلیل آن را « نی هفت بند » می گویند. هنگام نواختن، هوا از دهانه نی وارد می شود و با انگشت گذاری بر سوراخ ها و با تغییر فشار هوا، صداهای مختلف به وجود می آیند.

نوازنده، نی را عمودی در دست می گیرد و دهانه آن را بین دو دندان جلو و یا بین لب ها قرار می دهد و در آن می دمد. بخش زیادی از هوای دمیده شده، از سوراخهای باز نی خارج می شود و نوازنده با انگشت های هر دو دست، سوراخها را باز و بسته می کند. ممکن است نوازنده هنگام نواختن، دست راست را بالای دست چپ قرار دهد و برعکس. هنگام ساختن نی، روی گره ها را با نوار می پوشانند و بر سر دهانه و انتهای پی لوله استوانه ای کوتاهی به طول تقریبی ۷ سانتی متر و هم قطر ضخامت نی، از فلز برنج قرار می دهند. طول نی حدود ۳۰ تا ۶۵ سانتی متر و قطر آن حدود۵/۱ تا ۳سانتی متر است و تعداد ۵ سوراخ در طرف جلو و یک سوراخ در قسمت عقب نی ایجاد می کنند. هر چه لوله ساز باریک تر و کوتاه تر باشد صدای آن زیرتر است و برعکس. نی در اندازه های مختلف تهیه می شود و ساز تک نوازی است و نمی توان آن را کوک کرد. از آنجایی که بدنه اصلی این ساز در طبیعت رشد می کند، دو نی کاملا از هر جهت همسان، کمتر به دست می آید و به همین دلیل، با انتخاب طول و قطر آن، از هر پرده ای می توان نی داشت.

• وسعت: وسعت معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است. مثال های زیر برای نی منطبق با دیاپازون است که به طور طبیعی فاقد صدای « سی » روی خط سوم حامل است. وسعت نی به چهار منطقه صوتی، شامل صدای بم و بم نرم، صدای اوج، صدای غیث و صدای ذیل ( پس غیث ) تقسیم می شود:

١) منطقه صدای بم و بم نرم

٢) منطق- صدای اوج

٣) منطقه صدای غیث

٤) منطقه صدای ذیل ( پس غیث )

تمام فواصل موسیقی ملی با نی قابل اجرا هستند اما چون در هر نوع نی، یک یا دو صدا وجود ندارد این فواصل را به سختی می توان اجرا کرد. بهترین میدان صدادهی نی حدود دو اکتاو از منطقه صوتی وسط است.

• نت نویسی: در نت نویسی برای نی از کلید سل خط دوم حامل استفاده می شود.
• انگشت گذاری: سوراخهای پنج گانه روی نی از پایین به بالا شماره گذاری می شوند. اگر از پایین به بالا، اول دست چپ و بعد دست راست قرار بگیرد انگشت کوچک، شماره یک و آزاد است، یعنی وظیفه اجرایی ندارد. انگشت دوم روی سوراخ اول، انگشت سوم (میانی) بین سوراخ های اول و دوم که حکم تکیه گاه را دارد، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ دوم و انگشت شست، پشت نی به حالت تکیه گاه قرار می گیرد. انگشت اول (کوچک) دست راست نیز مانند انگشت دوم روی سوراخ سوم، انگشت سوم (میانی) روی سوراخ چهارم، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ پنجم قرار می گیرد و سوراخ پشت نی که ششمین سوراخ است با انگشت شست دست راست گرفته می شود.
• انواع نی: به علت ساختار طبیعی بدنه نی و عدم امکان کوک کردن آن می توان با توجه به تغییر طول و قطر لوله، از هر پرده ای نی داشت. به جز نی در کوک «دو» بقیه نی ها از سازهای انتقالی هستند. مثلا نی در کوک «سی بمل» وقتی «دو» می زند «سی بمل» صدا میدهد، پس باید برای آن یک پرده بالاتر، یعنی «ر» نوشت تا صدای «دو» بدهد. یا برای نی در کوک «لا» که یک پرده و نیم پایین تر از دیاپازون است باید یک پرده و نیم بالاتر نت نویسی کرد تا دیاپازون صدا بدهد . به طور کلی هر نی از نت شروع، صدای سوم کوچک خود را ندارد. مثلا نی « فا » کوک، صدای « لامبل »، نی « سل » کوک صدای «سی بمل» و نی «لا» کوک صدای «دو» را ندارند یا به سختی و در اکتاو قابل اجرا هستند. در نواختن نی نیز مانند دیگر سازهای بادی، بعد از کمی نوازندگی، به علت جریان گرم نفس در لوله، سطح صدا کمی بالا می رود، یعنی زیرتر می شود.

نی، سازی ست کهن و به همین صورت در تمام نواحی ایران معمول است و انواع دیگر آن را نیز با تفاوت هایی می توان مشاهده کرد، مانند نی انبان و بالابان. نی هایی که از نواحی خشک به دست می آیند چوب محکم تری دارند و ترک نمی خورند. نی از سازهایی ست که برای تک نوازی مناسب تر است ولی در گروه نوازی های سازهای ملی هم از آن استفاده می شود.

• امکانات اجرایی نی: نوازندگی در صداهای بم نی، حجم بیشتر و در صداهای زیر حجم کمتری دارد. اجرای تکیه ها، استاکاتو، واخوانها و آرپژهای کوتاه (در صورت نیاز) در این ساز به خوبی است. حالت های کیفی موسیقی با کم و زیاد کردن فشار دمیدن و حرکت مختصر انگشت ها بر روی سوراخ ها ایجاد می شوند. بعضی فرم های موسیقی ایرانی، مانند انواع مثنوی، بهترین اجرایشان با این ساز است.

٧) ساز کمانچه:

• کمانچه: از سازهای زهی آرشه ای مقید است که در ساخت آن، چوب، پوست، استخوان و فلز به کار رفته اند. طول کمانچه از پایه فلزی تا صراحی (قسمت بالایی سرپنجه) حدود ۷۵ سانتی متر است. کمانچه را در حالت نشسته می نوازند، به این صورت که ساز به طور عمودی در دست چپ نوازنده قرار می گیرد و انگشت های همین دست در طول دسته حرکت می کنند و آرشه (کمانه) با دست راست به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت، بر سیم ها کشیده می شود. کمانچه پایه ای به شکل میله فلزی دارد که زائده پهن انتهای آن روی پا یا زمین قرار می گیرد. این ساز را معمولا از چوب کهنه و عمل آمده درختان گردو، توت و افرا می سازند.
• کاسه طنینی: کاسه طنینی تقریبا گره ای شکل و توخالی است و در سطح بالایی آن دهانه ای باز وجود دارد که بر آن پوست کشیده می شود و خرک روی پوست قرار می گیرد. سطح بیرونی کاسه اغلب با قطعاتی از صدف یا استخوان تزیین می شود. در ساخت بعضی کمانچه های محلی، پشت کاسه نیز باز است که صدادهی قوی تری دارد.
• پوست: پوست دهانه از قسمت نازک پوست عمل آمده چهار پایان، از جمله آهو، بز و بره انتخاب می شود.
• خرک: خرک کمانچه از جنس چوب و گاه استخوان معمولا به طول ۴ و ارتفاع ۲ سانتی متر است و با دو پایه کوچک خود روی پوست کاسه قرار می گیرد. خرک را کمی کج قرار می دهند، به صورتی که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را زیادتر کند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارند که سیم ها را نسبت به هم ثابت نگه می دارند.
• دسته: دسته کمانچه مانند لوله ای تو پر از چوب است به طول تقریبی ۲۵ و قطر تقریبی ۳ سانتی متر که به حالت مخروط وارونه ساخته می شود، یعنی قطر آن در محل اتصال به کاسه باریک تر می شود. دسته که فاقد دستان بندی ست از یک طرف به کاسه و از طرف دیگر به سرپنجه ختم می شود.
• سرپنجه: سرپنجه در ابتدای طول دسته و از جنس چوب است که سطح روی آن توخالی ست و چهار گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار دارند. در قسمت بالای سرپنجه زایده ای به نام طراحی، تاج یا تنگ قرار دارد که به طول ساز می افزاید.
• گوشی‌ها: کمانچه ۴ عدد گوشی به تعداد سرپنجه و طراحی سیم های ساز و به صورت میخ سرپهن از جنس چوب دارد که دو به دو در طرفین سرپنجه قرار گرفته اند. قسمت گوشی که در دست نوازنده برای کوک کردن ساز، به چپ و راست گردانده می شود بیرون سرپنجه است و قسمت باریک و انتهای آن داخل فضای خالی سرپنجه است و یک سر سیم دور آن پیچیده می شود.
• شیطانک: استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی ست به عرض دسته که بین سرپنجه و دسته قرار دارد و سیم ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می کنند و به گوشی ها می روند.
• سیم گیر: قطعه ای ست کوچک از چوب یا فلز که در انتهای بدنه کاسه نصب و گره یک سر سیم ها به آن بسته می شود.
• پایه: میله ایست باریک و فلزی متحرک به طول ۱۰ سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن با پیچ به ته کاسه بسته می شود و انتهای آن که زایده های پهن دارد روی پا یا زمین قرار می گیرد.
• تعداد و جنس سیم ها: کمانچه دارای ۴ سیم فلزی با ضخامت های متفاوت است. استفاده از یک آکورد کامل سیم های ویولن برای کمانچه معمول است.
• وسعت: وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به سه اکتاو است و به علت وجود کوکهای مختلف و عدم وجود دستان بندی، تمام فواصل موسیقی ملی (پرده ، نیم پرده و ربع پرده) در این ساز قابل اجرا هستند. با انگشت گذاری روی اولین سیم تا حدود یک اکتاو زیرتر می توان از اصوات استفاده کرد.
• کوک سیم ها: بنا بر نیاز اجرای مقام های مختلف، کوک سیم ها قابل تغییر است. به طور معمول کوک سیم ها با یکدیگر فواصل چهارم یا پنجم درست دارد.
• کلید نت نویسی: برای نت نویسی کمانچه از کلید سل خط دوم حامل استفاده می کنند و یک پرده بالاتر از سازهای مضرابی نت نویسی می شود.
• آرشه (گمانه یا گمان): آرشه میله ای است چوبی با تراشی مخصوص (کمی منحنی) که دسته ای از موی دم اسب به دو سر آن وصل شده است.

در طرفی که در دست راست نوازنده قرار می گیرد، بین موها و سر آرشه، تسمه ای چرمی به طول ۷ و عرض یک سانتی متر قرار دارد.

موهای آرشه کشیده و محکم نیست و هنگام نوازندگی، با انگشت های دست راست نوازنده به میزان کشیدگی مطلوب می رسد. طول آرشه حدود ۶۰سانتی متر است و برای ایجاد صدای مناسب در تماس موها با سیم ها از صمغی به نام «گلیفون» استفاده می شود. با متداول شدن ویولن در ایران استفاده از واژه آرشه به جای کمانه یا کمان معمول شده است. نوع آرشه کشی نقش مهمی در کیفیت صدادهی ساز دارد و با شل و سفت کردن موهای آرشه توسط انگشت های دست راست، حالت های دلخواه را می توان ایجاد کرد. هرچه فاصله آرشه با خرک دورتر باشد صدا نرم تر، و هرچه به خرک نزدیک تر باشد حجم صدا بیشتر خواهد شد. زمان کوتاه و مقطع اصوات فقط با سر یا ته آرشه قابل اجراست و از تمام آرشه برای اصواتی با کشش بیشتر و یا نغماتی با خط اتصال استفاده می‌شود.

ادامه دارد …