نویسندگان: پروفسور دکتر سید سعید زمانیه شهری MD و پرفسور دکتر سونیا سیدالحسینی MD

لخته خونی است که در یکی از رگ‌های عمقی بدن ایجاد می‌شود. این لخته خون معمولاً در پا‌ها اتفاق می‌افتد و باعث درد شدید و متورم شدن آن پا می‌شود. گاهی ممکن است که این لخته خون به سمت ریه‌های فرد حرکت کند و باعث ایجاد آمبولی ریه شود.

رگ‌های عمقی پا رگ‌های بزرگتری هستند که از قسمت ابتدای ساق پا تا ران‌ها را در برمی‌گیرند. این رگ‌ها را نمی‌توان به سادگی در زیر پوست مشاهده کرد. همچنین مانند رگ‌های واریسی نیز نیستند. هنگامی‌که فردی مبتلا به ترومبوز وریدی عمقی است جریان خون در رگ به طورجزئی یا کامل توسط لخته خون مسدود می‌شود.

رگ‌های ساق پا شایع‌ترین محل برای ترومبوز وریدی عمقی هستند. رگ‌های موجود در قسمت ران پا کمتر دچار این عارضه می‌شوند. در موارد نادر ممکن است که سایر رگهای عمقی موجود در بدن نیز بر اثر تشکیل لخته‌های خون مسدود شوند. ترومبوز وریدی عمقی عضو گروهی از مشکلات است که به آن ترومبو آمبولی وریدی گفته می‌شود. به بياني ديگر، ترومبوز وریدی عمقی همان لخته خون در داخل رگ‌ها است. لخته‌های خون در رگ‌ها غالبا در قسمت پاها رخ می‌دهد اما گاهی ممکن است که سایر نواحی بدن نیز از جمله بازو‌ها را نیز درگیر خود کند.

شایع‌ترین علت ایجاد لخته خون، کم‌تحرکی و یا بی‌تحرکی است. در برخی از موارد نیز ممکن است که لخته خون ناشی از تجزیه تخلیه‌های خون در سایر قسمت‌های بدن و انتشار آن به ریه‌ها باشد که در این حالت به آن (آمبولی ریه) گفته می‌شود. معمولاً می‌توان با مصرف داروهای ضد لخته خون از وقوع این مشکل پیش‌گیری کرد. ترومبو آمبولی وریدی همان تشکیل لخته خون در ورید است.

آمبولی زمانی اتفاق می‌افتد که ترومبوز از جایی که تشکیل شده خارج شود و در داخل خون به سایر قسمت‌های بدن حرکت کند. سپس کار به جایی می‌رسد که این لخته خون متحرک در رگ‌های خونی باریک‌تر گیر کرده و منجر به انسداد مسیر می‌شود. در این حالت به ترومبوز، آمبولی گفته می‌شود.

آمبولی ریه زمانی اتفاق می‌افتد که لخته خون تشکیل شده در ورید عمقی خرد شده و به سمت ریه‌ها حرکت کرده و در یکی از رگ‌های خونی آنجا گیر کند. آمبولی ریه نیز بخشی از ترومبو آمبولی وریدی محسوب می‌شود.

علل ترومبوز وريدی:

خون به طور طبیعی در رگهای ما با سرعت بالایی جریان دارد و معمولاً لخته نمی‌شود. حرکات پا به بهبود روند جریان خون در رگ‌های آن کمک می‌کند زیرا عملکرد عضلات باعث انقباض رگ‌های بدن می‌شود. گاهی اوقات ترومبوز وریدی عمقی بدون اینکه دلیل مشخصی داشته باشد، رخ می‌دهد. با این حال موارد زیر خطر ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی را افزایش می‌دهد.

1. آسيب بافت داخلی وريد: آسیب‌دیدگی لایه داخلی وریدی خطر تشکیل لخته خون را افزایش می‌دهد. به عنوان مثال، ترومبوز وریدی عمقی ممکن است به پوشش وریدی آسیب برساند. بنابراین، اگر فردی به ترومبوز وریدی مبتلا باشد احتمال دوباره متبلا شدن وی در آینده نیز وجود دارد. برخی از شرایط مانند التهاب دیواره رگ (واسکولیت) و استفاده از برخی از داروها مانند برخی از داروهای شیمی‌ درمانی می‌تواند باعث آسیب‌دیدگی رگ شده و خطر ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی را افزایش دهند. همچنین گاهی ممکن است که آسیب‌دیدگی رگ ناشی از صدمات سوزن باشد. این گونه آسیب‌ها ممکن است که بعد از درمان با دریپ (یک لوله نازک به داخل رگ وارد می‌شود تا مایعات بدن از طریق آن از بدن خارج شود) در بیمارستان رخ دهد. همچنین احتمال آسیب‌دیدگی وریدی و ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی در بین مصرف کنندگان مواد مخدر مانند هروئین نیز بسیار زیاد است. این مورد خصوصاً در صورت تزریق داروهای غیرقانونی به ساق پا یا کشاله ران بسیار شایع است.
2. فقدان حركت: باعث می‌شود که سرعت جریان خون در رگ‌ها کند شود. احتمال تشکیل لخته خون در مواقعی که سرعت جریان آن کند باشد به مراتب بیشتر از جریان طبیعی آن است.

عمل جراحی‌هایی که در آن بیش از ۱ تا ۵ ساعت فرد بیهوش است شایع‌ترین علت ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی است. زمانی که فرد بیهوش است در واقع پاهای وی کاملا بی‌حرکت هستند و عضلات فرد به طور موقت از کار می‌افتند. در این حالت، جریان خون در رگ‌های ساق پا بسیار کند شده و احتمال لخته شدن آن بیشتر می‌شود. احتمال وقوع ترومبوز وریدی عمقی در انواع خاصی از جراحی (خصوصاً عمل روی لگن یا پا) بسیار زیاد است.

هرگونه بیماری یا جراحتی که باعث بی‌تحرک شدن فرد شود، خطر تشکیل لخته خون در وی را افزایش می‌دهد. گچ‌ گرفتن پا پس از شکستگی یکی از این موارد است. بنا به دلایل مختلفی، افرادی که در بخش مراقبت‌های ویژه بستری می‌شوند نیز در معرض خطر ابتلا قرار دارند. یکی از این دلیل‌ها این است که این دسته از افراد هیچ‌گونه تحرکی ندارند و حتی گاهی ممکن است که بر اثر تزریق داروهای بیهوشی تا مدت‌ها به خواب بروند.

سفرهای طولانی با هواپیما، قطار یا ماشین نیز ممکن است باعث افزایش جزئی احتمال ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی شود. دلیل این امر این است که در این شرایط افراد غالبا در یک گوشه‌ نشسته‌اند و امکان داشتن هیچ‌گونه تحرکی را ندارند.

ريسك فاكتورهای ترومبوز وريدی عمقی:

شرایطی که باعث راحت‌تر لخته شدن خون از حد طبیعی می‌شود (ترومبوفیلی) می‌تواند خطر ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی را افزایش دهد. برخی از شرایط باعث می‌شود خون به راحتی دچار لخته شود. برخی از این موراد شامل سندرم نفروتیک و سندرم آنتی فسفولیپید می‌شود. همچنین برخی از شرایط نادر ارثی و ژنتیکی نیز در لخته شدن خون نقش زیادی دارند. به نمونه‌ای از اختلال خونی ارثی می‌توان به جهش فاکتور ۵ لیدن اشاره کرد.

اگر فردی سابقه خانوادگی در ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی داشته باشد یا حداقل یکی از بستگان نزدیک وی به این بیماری مبتلا شده باشد احتمال این که خود فرد نیز دچار آن شود بسیار زیاد است. ساير ريسك فاكتورها به اختصار عبارتند از: هورمون درمانی با قرص‌های ضد بارداری، پچ‌ها، حلقه و درمان جایگزینی با استروژن، که باعث می‌شوند خون بیشتر مستعد لختگی شود. خطر مبتلا شدن به ترومبوز وریدی عمقی در بین زنانی که قرص ضد بارداری خوراکی می‌کنند و یا از هورمون درمانی استفاده می‌کنند اندکی بیشتر از سایرین است.

افراد مبتلا به سرطان یا نارسایی قلبی خطر بیشتری از سایرین در معرض ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی قرار دارند. بعضی اوقات هم در فردی رخ می‌دهد که هنوز تشخیص ابتلای وی به سرطان قطعی نشده است. تحقیقات نشان می‌دهد که سرطان می‌تواند یکی از علل اصلی ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی باشد.

افزایش سن (بالای ۶۰ سال): احتمالاً مبتلا شدن افراد مسن به ترومبوز وریدی عمقی زیاد است به ویژه اگر این افراد تحرک و جنب و جوش کمی داشته باشند و یا به بیماری جدی مانند سرطان مبتلا باشند. بارداری خطر بروز ترومبوز وریدی عمقی را افزایش می‌دهد. تقریبا از هر ۱۰۰۰ زن باردار یک نفر در دوران بارداری یا در طی شش ماه اول پس از زایمان دچار ترومبوز وریدی عمقی می شود.

اگر شاخص توده بدنی بیش از ۳۰ کیلوگرم بر متر باشد احتمال بروز ترومبوز وریدی عمقی بیشتر می‌شود. چاقی ریسک ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی را افزایش می‌دهد.

کمبود مایعات در بدن (کمبود آب بدن) نیز می‌تواند باعث بروز ترومبوز وریدی عمقی شود. کمبود آب بدن باعث می‌شود که چسبندگی خون بیشتر شده و در معرض لخته شدن قرار بگیرد.

علايم و نشانه های ترومبوز وريدی عمقی:

ترومبوز وریدی عمقی معمولاً در وریدی عمقی زیر زانو و در قسمت نرمی ساق پا ایجاد می‌شود. علائم ترومبوز وریدی عمقی در حالت کلی شامل موارد زیر می‌باشد: تورم پا، درد و حساسیت به لمس در قسمت ساق پا، تغییر رنگ و دمای ساق پا. خونی كه به طور معمول از وريد مسدود شده عبور می‌كند به رگ‌های خارجی منتقل می‌شود و این ممکن است باعث گرم شدن و همچنین قرمز شدن نرمی ساق پا شود. گاهی ممکن است که ترمبوز وریدی عمقی هیچ‌گونه علائمی به همراه نداشته باشد و صرفا در صورت بروز عوارض ناشی از آن مانند آمبولی ریه تشخیص داده شود.

روشهای تشخيصی:

گاهی اوقات تشخیص علائم برای پزشک دشوار است زیرا علل دیگری نیز برای درد و ورم پا وجود دارد. نمونه‌هایی از شرایطی که می‌توانند علائم مشابهی ایجاد کنند شامل انواع عفونت‌های پوستی (سلولیت) یا عضلات می‌باشد. پزشک شما ممکن است از طریق محاسباتی به نام نمره ولز احتمال ابتلای شما به ترومبوز وریدی عمقی را مشخص کند. این شامل بررسی علائم و عوامل خطر ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی می باشد.

چنانچه پزشک احتمال دهد که فرد دچار ترومبوز وریدی عمقی شده باشد معمولا به وی توصیه می‌شود که برای تأیید یا رد تشخیص، سریعاً آزمایشاتی انجام دهد. دو آزمایش رایج در این زمینه عبارتند از:

• آزمایش خون دی دایمر: این آزمایش قطعه‌های کوچک و تجزیه شده لخته خون را تشخیص می‌دهد. هرچه نمره این آزمایش بالاتر باشد به همان اندازه احتمال لخته شدن خون در رگ نیز بیشتر است. متأسفانه گاهی نتیجه آزمایش دی دایمر در موقعیت‌های دیگر مثلا اگرفرد اخیراً تحت عمل جراحی قرار گرفته و یا باردار باشد نیز می‌تواند مثبت باشد. از همین رو، لزوما مثبت بودن نتیجة آزمایش نشان‌ دهنده ترومبوز وریدی عمقی نیست بلکه صرفا احتمال تشکیل لخته خون و نیاز آزمایش‌های بعدی را نشان می‌دهد.
• همچنین از نوع خاصی از سونوگرافی به نام سونوگرافی داپلر برای نشان دادن جریان خون در رگ‌های پا و وجود هر گونه انسداد در جریان خون استفاده می‌شود. سونوگرافی داپلر بسیار مفید است زیرا هم بسیار ساده و هم غیرتهاجمی‌است. البته گاهی این آزمایش‌ها قطعی نیستند و به آزمایش‌های دقیق‌تری نیاز است.
• ونوگرافی کنتراست آزمایش دیگری است که می‌توان در تکیمل این آزمایشات آن را انجام داد. در این آزمایش یک ماده حاجب به رگ‌های پا تزریق می‌شود تا وجود انسداد و لخته خون را نشان دهد. سپس می‌توان به کمک عکسبرداری با اشعه ایکس وضعیت این ماده حاجب را در پاها مشاهده کرد. همچنین در برخی از موارد از سی تی اسکن و ام ار ای نیز برای تشخیص ترومبوز وریدی عمقی استفاده می‌شود.

بعضی اوقات، به خصوص اگر امکان اسکن تا مدتی وجود نداشته باشد، ممکن است بصورت روزانه تزریق انجام شود تا غلظت خون کمتر شود. در واقع، با این کار با وجود این که هنوز ابتلای فرد به ترومبوز وریدی عمقی تایید نشده است اما وی تحت درمان قرار می‌گیرد. این کار ایمن‌تر از دست روی دست گذاشتن و انتظار برای رسیدن زمان اسکن است.

نكته بسيار مهم: ترومبوز وریدی عمقی می‌تواند یک مشکل بسیار جدی تلقی شود. زمانی که یک لخته خون در یکی از رگ‌های پا تشکیل می‌شود معمولاً به دیواره رگ می‌چسبد. اگرچه به تدریج علائم آن برطرف می‌شود اما با این حال احتمال بروز دو عارضه جدی وجود دارد:

1. حرکت کردن لخته خونی به سمت ریه‌ها یا همان آمبولی ریه.
2. پایدار ماندن علائم پا و در نتیجه سندرم پس از ترومبوتیک

پيشگيری از عود و يا بروز بيماری: سایر مواردی که ممکن است در پیشگیری از بروز ترومبوز وریدی عمقی و یا عود آن موثر می‌باشد عبارتند از موارد زیر:

در صورت امکان از بی‌تحرک ماندن به مدت طولانی مانند نشستن بر روی یک صندلی برای مدت زیادی خودداری کنید. در چنین مواقعی اگر می‌توانید از جای خود بلند شده و هرازگاهی چند قدم بزنید. حتی اگر بتوانید بصورت روزانه به مدت ۳۰ تا ۶۰ دقیقه پیاده‌روی کنید که خیلی بهتر هم است. هدف از این کار، جلوگیری از جمع شدن خون و بهبود گردش خون در پاها است. همچنین انجام ورزش منظم عضلات پا نیز در این امر بسیار موثر است. می‌توانید برخی از حرکات ورزشی پا را حتی به هنگام نشستن نیز انجام دهید.

جراحی‌های بزرگ خصوصاً عمل جراحی لگن، شکم و ساق پا خطری برای ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی محسوب می‌شوند. روش‌های زیادی برای کمک به کاهش این خطر وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از:

استفاده از یک آستین بادی متصل به یک پمپ برای فشرده‌ کردن پاها در طی عمل‌های جراحی طولانی یکی از این گزینه‌ها است که به ان دی وی تی پمپ میگویند.

همچنین گاهی ممکن است که جوراب‌های واریس به بیمار داده شود تا در زمان بستری شدن در بیمارستان بپوشید.

رایج‌ترین کار این است که در سریع‌ترین زمان ممکن پس از عمل جراحی از بستر بلند شده و به پیاده‌روی بپردازید.

زمانی که برای مدت زمان طولانی در هواپیما، قطار و ماشین هستید باید هر از چند گاهی بلند شده و در راهروی آن قدم بزنید. سعی کنید که به هنگام نشستن بر روی صندلی عضلات ساق پای خود را تکان داده و ورزش کنید. می‌توانید در چنین مواقعی مچ پای خود را بچرخانید، بر روی نوک پاهایتان قرار بگیرید و یا در حالی که پاشنه پاها بر روی کف راهرو چسبیده است انگشتان پا را از روی زمین بلند کنید. سعی کنید که همواره بدنتان هیدارته بماند و از مصرف مواد الکلی و داروهای خواب‌آور خودداری کنید.

افرادی که اضافه وزن دارند خطر ابتلا به ترومبوز وریدی عمقی در آنها بیشتر است. بنابراین، برای کاهش خطر بروز ترومبوز وریدی عمقی باید سعی کنید وزن خود را متعادل و متناسب نگه دارید.