نویسنده: سید سعید زمانیه شهری
فصل سوم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران
سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران ( کرمانشاه، لرستان، ایلام، هرمزگان)
۴) سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران ( كرمانشاه، لرستان و ايلام ):
تنبور نام باستانی سازهای مضرابی خانواده دوتار و از سازهای قدیمی ایران و ساز آیینی و مذهبی سلسله یارسان در غرب ایران است. تنبور از معدود سازهای رایج در ایران است که مقدس شمرده می شود. حوزه اصلی رواج تنبور، استان کرمانشاه، به ویژه دو منطقه گوران و صحنه و بخشهایی از استان لرستان است. تنبور از خانواده سازهای زهی مضرابی ( زخمه ای) مقید است که با انگشتان دست نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.
* ویژگی های ظاهری و ساختاری تنبور: تنبور دارای کاسه طنینی یکپارچه یا ترکه ای به شکل تقریباً نیمه گلابی است و روی دهانه کاسه آن صفحه ای قرار می گیرد. کاسه طنینی با رابطی به نام گلویی به دسته ای نسبتاً طویل متصل است که دستان ها روی آن بسته می شوند. تنبور در اصل دو وتر دارد، اما از چند دهه گذشته آن را معمولاً با سه وتر می نوازند ( وتر اول مضاعف شده است ). به همین دلیل تنبورهای قدیمی دو وتر و دو گوشی، و تنبورهای جدید سه وتر و سه گوشی دارند. سیم گیر، خرک و شیطانک از دیگر اجزای ساختمانی تنبور محسوب می شوند .
* کوک تنبور: تنبور کوک های مختلفی دارد، اما شاخص ترین و متداول ترین آنها دو نمونه چوبی هستند.
* دستان بندی تنبور: دستان بندی تنبور سیدامر الله شاه ابراهیمی ( صحنه )
* تکنیک های اجرایی تنبور: مضراب شصت، راست با پنجه، راست با سبابه، چپ با سبابه، راست ـ چپ با سبابه، چپ ـ راست با سبابه، چپ با دو تک، ریز و دراب از مهم ترین تکنیک های دست راست، و ویبراسیون عرضی، ویبراسیون طولی، کندن و پنجه کاری، از تکنیک های عمده دست چپ در تنبور هستند.
* موارد و نوع استفاده تنبور: مهمترین مورد استفاده تنبور، همراهی ذکرها و مقام های مذهبی در مجالس ذکر سلسله یارسان است. از تنبور در موقعیتهای دیگری چون زیارتگاه های یارسان، مجالس سوگواری، مجالس انس و گاه مجالس شادمانی نیز استفاده می شود. امروزه گروه هایی متشکل از چند تنبور تشکیل شده اند و از این ساز در ترکیب با بعضی سازهای ایرانی نیز استفاده می شود.
* جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تنبور:
- دسته، کاسه طنینی و صفحه: چوب توت، چوب گردو، گاهی چوب چنار موج یا چوب زردآلو
- گلویی: چوب توت، گردو
- سیم گیر: شاخ بزکوهی، انواع چوب
- شیطانک: شاخ بزکوهی، انواع چوبهای سخت
- خرک: چوبهای شمشاد، گردو، فوفل
- گوشیها: چوب های بید ( در قدیم )، توت و گردو
- وترها: ابریشم خام یا زه ( در قدیم )، سیم فولادی سفید، مسی، برنجی
- دستانها: زه
۵) سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران ( هرمزگان):
تمبیره نوبان: هرمزگان فرهنگ ساحل نشینان دریاهای جنوبی ایران بیش از آنکه تحت تأثیر فرهنگهای نواحی دیگر ایران باشد ، متأثر از همسایگی و ارتباط با فرهنگ های سواحل جنوبی دریاها و آمیزه ای از فرهنگ های آفریقایی، عربی و ایرانیست و در این میان فرهنگ آفریقایی نفوذ بیشتری داشته است. بخش قابل توجهی از ساکنان جنوب ایران را افرادی تشکیل می دهند که نسل های قبلی آنها از نواحی ديگر به این ناحیه آورده شده اند. این مهاجران، فرهنگ، موسیقی، زبان، اعتقادات و آیین هایی را با خود به نواحی جنوبی ایران منتقل کرده اند که بخشی از آنها مربوط به چگونگی تأثیر موسیقی بر ناهنجاری های روحی و روانی، و به بیان دیگر آیین های موسیقی درمانی ست. زار، نوبان، مشایخ، لیوا و … از جمله این آیین ها هستند که در هرمزگان رواج دارند. آنچه در اینجا موردنظر ماست آیین نوبان و ساز اختصاصی آن است. و مراسم نوبان که نوعی آیین موسیقی درمانی در هرمزگان است آوازها و سازهای خاص خود را دارد. مهم ترین و شاخص ترین ساز در این مراسم « تمبیره » است. تمبیره نوبان از خانواده سازهای زهی مضرابی (زخمه ای ) است که غالباً به صورت مطلق و گاه مقید و با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.
* ویژگی های ظاهری و ساختاری تمبیرۂ نوبان: تمبیره،کاسه طنینی گرد و قدح مانندی از چوب دارد که بر روی دهانه کاسه پوست ضخیمی می کشند و روی پوست چهار سوراخ ایجاد می کنند. دو سوراخ پایینی باز هستند و در افزایش طنین و صدای ساز مؤثرند. از دو سوراخ بالایی، اضلاع جانبی تمبیره به شکل مایل عبور می کنند و در داخل کاسه به هم متصل می شوند. یک قطعه چوب افقی، اضلاع جانبی تمبیره را به هم متصل می کند. حاصل این اتصال، کلافی مثلثی شکل است که قاعده آن در بالا و رأس آن در پایین و در داخل کاسه است. تعداد وترها ۶ عدد است که از جنس روده اسب، بز یا گوسفند هستند. وترها از یک طرف به سیم گیر (حلقه ای فلزی ) متصل هستند و از طرف دیگر پس از عبور از روی خرک، در لابه لای طنابهای نخی یا باریکه های پارچه ای تنیده می شوند و به دور قاعده کلاف مثلثی شکل پیچیده می شوند. تمبیره نوبان فاقد گوشی برای کوک کردن وترها است و با مضرابی از جنس شاخ گاو نواخته می شود.
* تکنیک های اجرایی تمبیره نوبان: نواختن تمبیره معمولاً رابطه معینی با ملودی آواز ندارد و آنچه اهمیت دارد بیشتر ریتم های نواختن آن و پرکردن فضای صوتی ست. صرف نظر از نقش موسیقایی تمبیره، نقش نمادین و مقدس و و آیینی آن در مراسم نوبان نیز حایز اهمیت بسیار است. هنگام نواختن، هر شش وتر تمبیره به صدا در می آیند. تکنیک های اجرایی دست راست در این ساز ساده و فقط شامل مضراب رفت و مضراب برگشت است و دست چپ وظیفه گرفتن وترها را بر عهده دارد. معمولاً از دو وتر تمبیره به صورت آزاد استفاده می کنند و چهار وتر دیگر گرفته می شوند. این وترها نیز متناوباً به صورت مقید یا مطلق مورد استفاده قرار می گیرند. در مجموع می توان گفت که تمبیره نوبان یک ساز ملودی نواز نیست.
* کوک تمبیره نوبان: دو نمونه شاخص آن عبارتند از :
- کوک تمبیره بابا درویش جزیره قشم
- کوک تمبیرۂ احمد عبیدی سورو بندر لنگه
* موارد و نوع استفاده تمبیرۂ نوبان: تمبیره، جز در مراسم نوبان، در هیچ مورد و موقعیت دیگری نواخته نمی شود. این ساز، مقدس و مورد احترام است و مطهرات و محرمات بسیاری دارد. در هر مراسم نوبان از یک تمبیره استفاده می کنند و این تمبیره با چند دهل نوبان و منیور همراهی می شود. مجموعه این سازها همراهی کننده آوازهای نوبان است که توسط تک خوان و همسرایان ( پاسخ دهندگان ) خوانده می شوند.
* جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تمبیره نوبان:
- کاسه: چوب یکپارچه توت، گردو و …
- پوست: پوست گاو
- وترها: روده اسب، روده بز
- سیم گیر: میخ و حلقه فلزی
- خرک و اضلاع: چوب
- مضراب: شاخ گاو
و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.
ساقیا…، سرو چمان…، قدحت پُر مِي باد.
