نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل سوم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای زهی موسيقی محلی نواحی مختلف ايران (سیستان و بلوچستان)

الف) تمبورک : این ساز بر خلاف نام آنکه بیانگر تمبور کوچک است، سازی است نسبتاً بزرگ که در سرتاسر بلوچستان متداول است. تمبورک نیز از خانواده سازهای زهی مضرابی ( زخمه ای ) مقید است که غالباً با انگشتان دست و به ندرت با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.

ویژگی های ظاهری و ساختاری تمبورک: تمبورک که در لفظ و لغت، خویشاوندی خود را با تمبور ( تنبور ) نشان می دهد کاسه طنینی یکپارچه بزرگی به شکل تقریباً نیمه گلابی و دسته ای طویل و قطور دارد و روی دهانه کاسه با صفحه چوبی پوشیده شده است. تمبورک سه وتر و سه گوشی دارد و غالباً بدون دستان است. تمبورک دارای دستان، در واقع همان دمبورای پاکستان است که ۵ تا ۶ دستان دارد. سیم گیر، خرک و شیطانک از دیگر اجزای ساختمانی تمبورک هستند. 

کوک تمبورک: کوک تمبورک ثابت است زیرا این ساز، به استثنای تمبورک های دارای دستان، ساز ملودی نواز نیست و بلكه یک ساز همراهی کننده است. کوک تمبورک، بنا به نیاز، در سقف های صوتی مختلفی می تواند قرار گیرد.

دستان بندی تمبورک: دستان بندی تمبورک ـ درویش محمدجان صاحب زاده ( پیرآباد، سراوان )

تکنیکهای اجرایی تمبورک: تمبورک بدون دستان با انگشت های دست، و تمبورک دارای دستان با مضرابی از جنس “پیش”  ( برگ درخت نخل وحشی ) نواخته می شوند. تکنیک های اجرایی تمبورک ساده اند و برای دست راست معمولاً شامل مضراب های راست و چپ با استفاده از تمام انگشت هاست. در تمبورک بدون دستان فقط روی وتر سوم انگشت گذاری می شود و وترهای اول و دوم به صورت دست باز استفاده می شوند. در تمبورک دارای دستان چهار انگشت برای انگشت گذاری به کار می روند. 

موارد و نوع استفاده تمبورک: تمبورک یک ساز همراهی کننده در اجرای بیشتر نمونه های موسیقی بلوچستان است. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تمبورک:

کاسه طنینی: چوبهای پرپوک، توت، انبه

صفحه: چوب گز و چوب های دیگر

دسته: چوب های سخت

گوشیها : چوب های پرپوک ، گز

شیطانک : چوب های سخت

سیم گیر : چوب، میخ فلزی

خرک : چوب های مختلف

وترها : زه ( در قدیم )، سیم فولادی سفید

دستان ها : زه ( در قدیم )، سیم نایلونی

مضراب : پیش ( برگ نخل وحشی )

ب) رباب هجده تار بلوچستان و سیستان: رباب از سازهای قدیمی ایران است که امروزه فقط در شمال بلوچستان، سیستان، افغانستان و تا حدودی پاکستان و تاجیکستان رواج دارد . رباب از خانواده سازهای زهی مضرابی ( زخمه ای ) مقید است که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.

ویژگیهای ظاهری و ساختمان رباب هجده تار: رباب هجده تار، بدنه ای کشیده و بلند و دسته ای کوتاه دارد و بخش عمده آن، یعنی کاسه طنینی دو قسمتی، دسته، سرپنجه و گاه تاج، یکپارچه است. روی قسمت پایینی کاسه که بزرگتر است با پوست پوشانده می شود و روی دهانه کاسه بالایی و دسته که به هم متصل هستند صفحه چوبی قرار دارد. داخل دسته خالی و فضای داخلی آن به کاسه دو قسمتی متصل است. دو قسمت کاسه نیز از داخل به هم مربوط اند. دو گروه گوشی برای دو گروه از وترها در دو قسمت مختلف ساز نصب شده اند. گوشی های وترهای اصلی در قسمت سرپنجه و گوشی های وترهای فرعی ( واخوانها ) در قسمت جانبی کاسه قرار گرفته اند. به این ترتیب رباب دو گروه وتر اصلی و واخوان دارد. روی وترهای اصلی مضراب نواخته می شود و وترهای واخوان از ارتعاش وترهای اصلی به صدا در می آیند. وترهای اصلی از روی خرک و وترهای واخوان از سوراخهای ایجاد شده در بدنه خرک عبور می کنند. روی دسته کوتاه و ضخیم رباب سه یا چهار دستان ( و گاه بیشتر ) بسته می شود، اما حدود اجرایی رباب فراتر از این دستان هاست. تعداد وترهای اصلی ۶ و تعداد وترهای واخوان ۱۲ تا ۱۳ عدد است.

کوک رباب هجده تار:

الف ـ کوک و ترهای اصلی

ب ـ کوک و ترهای فرعی ( واخوانها )

دستان بندی رباب هجده تار دستان بندی رباب ـ موسی زنگشاهی ( زاهدان )

تکنیک های اجرایی رباب هجده تار: بم بودن صدا و ساختمان رباب باعث می شود تکنیک های اجرایی آن زیاد پیچیده نباشد. مضراب های تک راست، تک چپ، ریز و دراب از مهمترین تکنیک های دست راست هستند و ویبراسیون عرضی، ویبراسیون طولی ( به ندرت ) ، گلیساندو، کندن و پنجه کاری، از تکنیک های عمده دست چپ محسوب می شوند.

موارد و نوع استفاده رباب هجده تار: از رباب در تک نوازی و گروه نوازی استفاده می شود. در همنوازی، یک تا دو رباب همراه با دیگر سازهای بلوچی حضور دارند . از این ساز در موقعیت های مختلفی چون مجالس عروسی، محافل ذکر دراویش، صاحبان آیین، موسیقی درمانی و … استفاده می کنند.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان رباب هجده تار: کاسه طنینی دو قسمتی، دسته و سرپنجه به صورت یکپارچه است:

صفحه : چوب توت

پوست : پوست آهو

گوشیها : چوب توت

شیطانک : چوب توت

سیم گیر : چوب های مختلف ، میخ فلزی

خرک : شاخ آهو ، چوب

دستانها : زه ، سیم نایلونی ، نخ نسوز

وترها: وترهای اصلی شماره ۱ ، ۲ و ۳ سیم نایلونی نازک، وتر شماره ۴ سیم نایلونی ضخیم، وترهای شماره ۵ و ۶ سیم فولادی ۰/

مضراب : شاخ آهو، پلاستیک، پیش ( برگ نخل وحشی ) 

پ) رباب پنج تار بلوچستان: رباب پنج تار نوع خاصی از رباب است که در محافل ذکر دراویش در سراوان بلوچستان استفاده می شود . این ساز نیز از خانواده سازهای زهی مضرابی ( زخمه ای ) مقید است که با مضراب نواخته می شود و در رده بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.

ویژگیهای ظاهری و ساختاری رباب پنج تار: این نوع رباب بدنه ای کشیده و نسبتاً بلند دارد و بخش عمده آن، یعنی کاسه طنینی، دسته ، سرپنجه و تاج ، یکپارچه است. کاسه طنینی، یک قسمتی و روی دهانه آن با پوست پوشانده شده است. این ساز فاقد دستان است و ۵ وتر و ۵ گوشی دارد. 

تکنیکهای اجرایی رباب پنج تار: تکنیک های اجرایی این رباب تا حدود زیادی مانند تکنیک های رباب هجده تار است. روی وترهای اول، دوم و سوم انگشت گذاری می کنند و از وترهای چهارم و پنجم به صورت دست باز استفاده می شود. 

موارد و نوع استفاده رباب پنج تار: از این ساز فقط در محافل ذکر دراویش در حومه سراوان بلوچستان استفاده می کنند در واقع، ساز آیینی این فرقه محسوب می شود. رباب پنج تار همراهی کنندهٔ تک خوان در اجرای غزل خوانی و ذکرها و گروه همخوانان است.

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان رباب پنج تار:

کاسه طنینی، دسته، سرپنجه و تاج به صورت یکپارچه : چوب توت

صفحه: چوب توت

گوشیها: چوب توت

خرک : چوب توت

پوست: پوست گوسفند

وترها: وترهای اول، چهارم و پنجم: سیم فولادی سفید، وتر دوم: سیم نایلونی نازک، وتر سوم: سیم نایلونی ضخیم 

مضراب پیش ( برگ نخل وحشی )

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِي باد.