شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران – قسمت بیست و پنجم

نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل چهارم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای کوبه ای-ضربه ای (با پوست) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

۸ـ تمبک زورخانه (شاه تمبك): 

در برخی نواحی ایران، زورخانه محل انجام ورزش باستانی ایران و ساختمانی سر پوشیده است که در وسط آن یک گود چندضلعی و در بالای گود سقف بلندی با نورگیر قرار دارد و در اطراف گود نیز جایگاه هایی برای تعویض لباس، گذاشتن أسباب های ورزش زورخانه، نشستن تماشاچی ها و سکوی شردم (محل نشستن مرشد) وجود دارد. در واقع مكانی كه در دنیای امروز به جیم یا باشگاه شهره است، نسخه به روز شده زورخانه باستانی ایرانی است.

هدایت مراسم ورزشی زورخانه امروزه برعهده فردی است که مرشد نامیده می شود. مرشدها ورزشکاران قدیمی هستند که از صدای خوش و ذوق موسیقی و شعر بهره مندند وظیفه نواختن تمبک زورخانه، خواندن آواز و تعلیم و تربیت ورزشکاران جوان را برعهده دارند. تنها سازی که در زورخانه مورد استفاده قرار می گیرد ـ به جز زنگ، تمبک مخصوص زورخانه است. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری تمبک زورخانه: تمبک زورخانه، بزرگترین پوست-صدای یک طرفه (یک طرف باز) از لحاظ اندازه در ایران است که با دست نواخته می شود. این ساز از جنس سفال با بدنه ای یکپارچه است و پوست را با سریش بر دهانه آن می چسبانند. بدنه تمبک زورخانه از سه قسمت متصل به هم شامل محفظه و استوانه صوتی، گلویی و دهانه شیپوری انتهایی تشکیل شده است. گلویی، لوله ای نسبتاً استوانه ای است که به تدریج به سمت دهانه شیپوری گشاد می شود و انتهای آن، به این دهانه وصل می شود. 

تکنیک های اجرایی:

تمبک زورخانه با استفاده از انگشت ها، کف و مچ دست ها، ساعدها، کتف و بازو نواخته می شود. استفاده از ساعد، کتف و بازو ویژگی مهمی در نواختن این تمبک است که تکنیک های اجرایی آن را از تمبک معمولی متمایز می کند. صدای تمبک زورخانه بیشتر به قدرت، حجم، میزان نفوذ صدا و شدت آن بستگی دارد، نه ریزه کاری های دقیق و ظرایفی که با انگشت ها با تمبک معمولی اجرا می شوند و به همین دلیل نقش مستقل انگشت های هر دو دست کمتر و نقش ساعد، کتف و بازو در نواختن آن بیشتر است. تمبک زورخانه را نشسته می نوازند. 

موارد و نوع استفاده تمبک زورخانه: 

این تمبک به عنوان رکن اصلی مراسم ورزش باستانی نقش عمده ای در تنظیم و ایجاد هماهنگی در حرکت های ورزشی فردی و جمعی و تشویق و تهییج ورزشکاران در اجرا و ادامه حرکت های ورزشی دارد. مرشدها هنگام نواختن تمبک زورخانه، شعرهای حماسی و گاه تغزلی و عرفانی را در وزن های مناسب با مقام های موسیقی انتخاب می کنند و به آواز می خوانند. ورزش باستانی مراحل مختلفی دارد که عبارتند از: سنگ گرفتن، شنا کردن، میل گرفتن، میل بازی، چرخ زدن، پازدن و کباده کشیدن. در تمام مراحل به جز سنگ گرفتن، تمبک زورخانه نواخته می شود. معمولاً در زورخانه از یک تمبک استفاده می کنند. اما گاه برای تهییج بیشتر ورزشکاران، در کنار مرشد فرد دیگری نیز که خود مرشد است به نواختن تمبک زورخانه می پردازد. از این ساز فقط در زورخانه استفاده می شود.

  نوجوان و ذهن مضطرب او - قسمت دوازدهم

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تمبک زورخانه: 

بدنه: سفال (گل پخته)

پوست: پوست بز

۹ـ دف کردستان و برخی نواحی ایران: 

دف، پوست-صدایی یک طرفه (یک طرف باز) با بدنه قاب مانند تقریباً در همه نواحی ایران متداول است و قاب آن غالباً گرد و به ندرت چندضلعی است و در اندازه های مختلف و کاربردهای گوناگون دیده می شود. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری همه دف ها در مجموع یکسان اند و اختلافشان در اندازه، داشتن یا نداشتن زنجیر، حلقه، زنگ و زنگوله، جنس و مواد به کار رفته در ساختمان آنها و نوع کاربرد و موقعیت فرهنگیشان است. این پوست صدا در مناطق مختلف با نام های گوناگونی شناخته می شود و متداول ترین نام برای سازهای این گروه دف یا دپ و دایره است. با وجود شباهت دف و دایره، این سازها به خاطر تفاوت در اندازه، ویژگی های ظاهری و از همه مهم تر، رنگ و جنس صدا و کارکرد و تکنیک های اجرایی سازهای مستقلی محسوب می شوند. نه دایره زیر مجموعه دف است و نه دف زیر مجموعه دایره. حتی خود دایره ها نیز در نواحی مختلف ایران گاه از نظر شکل، اندازه و تکنیک های اجرایی با یکدیگر تفاوت دارند. اگر چه دف از گذشته تا به امروز در موسیقی ایران و در نواحی مختلف حضوری چشمگیر داشته است، اما تعلق آن به کردستان حداقل پس از تأسیس طریقت قادریه توسط شیخ عبدالقادر گیلانی در نیمه دوم قرن هشتم قمری و د استفاده خاص پیروان این سلسله از این ساز ـ در مقایسه با نواحی دیگر ایران بارزتر است. 

دف کردستان ـ ویژگیهای ظاهری و ساختاری دف: دف، بدنه استوانه ای کوتاه و قاب مانند از جنس چوب دارد که بر یک طرف آن پوست کشیده اند. از آنجا که ارتفاع این بدنه کم است گروه دف ها و دایره ها را پوست صداهای دارای قاب می نامند. در ساخت دف، دو طرف و قاب آن به صورت «فارسی بر» روی هم قرار می گیرند و کلاف گرد دف به وجود می آید. ضخامت لبه بیرونی قاب را از یک و نیم سانتی متر به دو تا سه میلیمتر کاهش می دهند و پوست را روی این لبه، می کشند و آن را با چسب یا سریش و تعدادی گل میخ فلزی بر دهانه دف محکم می کنند. در لبه داخلی قاب نیز در فاصله معین حلقه های زنجیر آویزان می شود. 

  Bladder Cancer

تکنیک های اجرایی دف: 

دف را با دست چپ می گیرند و با پنج انگشت دست راست و چهار انگشت دست چپ می نوازند. دست راست در نواختن دف نقش اصلی را برعهده دارد. 

روش های جدید دف نوازی: 

پوست دف به سه منطقه صوتی مرکزی، میانه و کناره تقسیم می شود و هر منطقه ویژگی صوتی خاص خود را دارد. اجرا در منطقه مرکزی (صدای دم یا تُم)، اجرا در منطقه میانه و کناره (صدای تق، تک یا بک) شامل انواع ریز، دست بست و اشاره و ضرابی (انواعی از پلنگ) می باشد. اینها از مهم ترین تکنیک های اجرایی دست راست هستند و اجرا در منطقه میانه و کناره، اجرای انواع ریز (تو، سرندی و …)، اجرا چپ ریز (با لرزاندن دف توسط دست چپ و به صدا درآوردن حلقه ها)، حرکت دادن دف به بالا و پایین، چپ و راست و جلو و عقب و نواختن در حالت افقی (خوابیده)، همه این موارد هر کدام از نظر نوع برخورد حلقه ها به پوست و بدنه متفاوت اند و صداهای مختلفی ایجاد می کنند. از مهم ترین تکنیک های دست چپ محسوب می شوند. 

موارد و نوع استفاده دف: 

دف، ساز عرفانی و قابل احترام در اجرای مراسم ذکر و سماع درویشان به ویژه طریقت قادریه در کردستان است. در برخی مناطق ایران نیز که پیروان این طریقت یا طریقت های دیگر مانند نقشبندیه، خاکسار، نعمت اللهیه و … حضور دارند، از دف در مراسم ذکر و سماع استفاده می شود. در چند دهه گذشته دف از تکیه ها و خانقاه ها پا فراتر نهاده و به عنوان سازی با قابلیت های اجرایی زیاد و صدادهی قوی و درخشان در گروه های مختلف موسیقی حضور یافته و همین امر باعث شکل گیری تکنیک های جدیدی در نواختن دف شده است. امروزه به جز تکیه ها و خانقاه های کردستان و برخی نواحی دیگر، از دف در گروه سازهای کلاسیک ایرانی، گروه سازهای و کوبه ای، گروه های دف نوازی و حتی گروه های اجرا کننده موسیقی پاپ نیز استفاده می کنند. 

  شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران – قسمت سی و چهارم

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دف:

بدنه (قاب): چوب های تاک (بهترین چوب)، بید، چنار، نارنج و به ندرت گردو

پوست: پوست های بز، میش، آهو، گوسفند، بزکوهی و یا پلاستیک (در نمونه های جدید)

حلقه ها: فلزات برنج، مس، آهن

گل میخ ها: فلزات آهن، برنج ، مس و نیز چوب (در قدیم)

در پایان مقاله این ماه شعری از استاد فریدون مشیری را که یک دهه قبل توسط استاد محمدرضا شجریان و با تنظیم زیبای مجید درخشانی اجرا شد را تقدیم به افرادی میکنم که دستشان به خون پاک جوانان مام وطن آلوده شده است. آن هم در ماه محرم و صفری که طبق گفته خودشان از ماه های ممنوعه بوده و خونریزی در آن حرام است.

تفنگت را زمین بگذار

که من بیزارم از دیدار این خونبار ناهنجار

تفنگ دست تو یعنی زبان آتش و آهن

من اما پیش این اهریمنی ابزار بنیان کن

ندارم جز زبان دل دلی لبریز مهر تو

تو ای با دوستی دشمن

زبان آتش و آهن

زبان خشم و خونریزی ست

زبان قهر چنگیزی ست

بیا، بنشین، بگو، بشنو سخن، شاید

فروغ آدمیت راه در قلب تو بگشاید

برادر گر که می خوانی مرا، بنشین برادروار

تفنگت را زمین بگذار

تفنگت را زمین بگذار تا از جسم تو

این دیو انسان کش برون آید

تو از آیین انسانی چه می دانی؟

اگر جان را خدا داده ست

چرا باید تو بستانی؟

چرا باید که با یک لحظه غفلت، این برادر را

به خاک و خون بغلطانی؟

گرفتم در همه احوال حق گویی و حق جویی

و حق با توست

ولی حق را برادر جان

به زور این زبان نافهم آتشبار

نباید جست

اگر این بار شد وجدان خواب آلوده ات بیدار

تفنگت را زمین بگذار

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد….

دیدگاهتان را بنویسید

هم‌اکنون عضو خبرنامه پیام جوان شوید

Newsletter

همراهان پیام جوان