ای وطن ای مادر تاریخ ساز              ای مرا بر خاک تو روی نیاز

ای  کویر تو بهشت جان من               عشق  جاویدان من، ایران من

نویسندگان: سید سعید زمانیه شهری و سونیا سیدالحسینی

فصل سوّم سلسله مقالات ايران باستان (جشن های باستانی)

جشن های ماه تیر:

۱) جشن آغاز تیر: جشن آغاز تابستان، یکم تیر، اورمزد روز، جشن آغاز تابستان، انقلاب تابستانی، رسیدن خورشیدن به بالاترین جایگاه و آغاز سال نو در گاهشماری، برگزاری جشن آغاز تابستان هنوز در برخی نواحی ایران همراه با گردهمایی و مراسم آب پاشی و آبریزگان، در صحرا برگزار می شود. 

۲) جشن پرسه ی همگانی تیرماه: هرمزد روز از تیرماه برابر با یکم تیر در گاهشماری ایرانی، مراسم پرسه ی همگانی به یاد روان و فروهر درگذشتگان در هرمزد روز (اورمزد روز) از تیرماه برپا می شود. در باور ایرانیان، در چنین روزی گروه زیادی از ایرانیان باستان در راه پاسداری ارزش های میهنی و دینی خود، جان خویش را فدا کرده اند. از این روی، در نخستین روز تیر از هر سال یکی از روزهای پرسه ی همگانی با مراسم ویژه برگزار می شود. در بامداد روز پرسه ی همگانی، به نیایشگاه ها و تالارهای رسمی نزدیک محل زندگی خود می روند. در این مراسم خانواده هایی حضور دارند که از یک سال پیش تا کنون فردی از اعضای آن ها در گذشته باشد و بقیه برای گرامیداشت یاد و خاطره ی نیکان و نیکوکاران در گذشته در جهان مادی، در مراسم پرسه شرکت می جویند. در این مراسم، به ویژه بانوان، شاخه هایی از برگ سبز «مورد» یا «شمشاد»، «عود»، «گندر» و یا «چوب سندل» را با خود می آورند و در کنار سفره ی پرسه بر روی میز می گذارند. بر روی میز، سفره ای گسترده شده که روی آن بشقاب میوه، سینی لرک و ظرفی از مخلوط قهوه و ظرف دیگری از بلورهای نبات می گذارند. مخلوط قهوه شامل پودر قهوه، مقداری آرد نخود، کمی پودر قند و اندکی پودر هل است. آتشدانی هم در کنار آن ها می گذارند و پیوسته در زمان برگزاری مراسم کندر و چوب سندل بر آتش می پاشند تا بوی عطر آگین آن ها هوا را خوشبو سازد. در پسین روز پرسه، مردم به آرامگاه ها می روند و با نیایش خود به روان و فروهرهای همه ی درگذشتگان درود می فرستند. در بسیاری از شهرهای ایران در بامداد روز پرسه، نخست به دیدن خانواده هایی می روند که در سال گذشته درگذشته ای داشته اند و برای چند دقیقه ای در خانه ی آن ها می مانند و چای و شربت می خورند و شادی برای روان هما روانان آرزو می کنند. یکی از نوشیدنی هایی که برخی از خانواده ها در خانه تهیه کرده و به مهمان ها می دهند شربت «خرفه» است که برای تهیه ی این نوشیدنی، دانه های کوچک گیاه خرفه را کاملا نرم می کنند و آن را با آب مخلوط کرده و به هم می زنند تا شیره ی سفید رنگی به دست آید و پس از صاف کردن این مایع، مقداری شکر، گلاب، و یخ به آن اضافه می كنند.

۳) نیایش پیر نارستانه: از سپندارمذ روز تا آذر روز از تیرماه برابر با ۵ تا ۹ تیر در گاهشماری ایرانی «پیر نارستانه» نام نیایشگاهی است در حدود سی کیلومتری شهر یزد در پشت کوه «دربید»، که زرتشتیان هر ساله به مدت ۵ روز برای به جا آوردن مراسم و آداب و رسوم مربوط و با هم بودن و شادی کردن به این نیایشگاه می روند. این نیایشگاه در داخل دره ای با ژرفای کم جای دارد که از سه طرف آن، کوه آن را در بر گرفته است. در کنار جایگاه چشمه ای وجود دارد که آب آن از ذخیره کردن بارندگی ارتفاعات پیرامون در استخر آن سوی پیر تامین می شود. در محل نیایشگاه درخت «مورد ای رشد کرده که شاخه های آن از ساختمان خارج شده و دیدگاه دلنشینی را پدید آورده.» بر اساس باورهای مردم، این مکان پناهگاه یکی از شاهزادگان ساسانی به نام «شاهزاده اردشیر» است که در هنگام حمله ی تازیان برای در امان ماندن به این مکان آمده، بر پایه ی این باورها شاهزاده اردشیر بر شکارچی روشن بینی نمایان شده و شکارچی بنابه خواست و فرمان شاهزاده اردشیر، بنای پیر نارستانه را بنیان نهاده است. چندین نیایشگاه (زیارتگاه) در نزدیکی شهر یزد قرار دارند که می توان از زیارتگاه های «پیرسبز» یا «چک چک»، «پیر هریشت»، «پارس بانو» و «پیر نارکی» نام برد. این نیایشگاه ها، همه بیرون از شهرها هستند و زیارت کنندگان شب نیز در آنجا می مانند. در اطراف هر یک از این نیایش گاه ها، صفه ها، ایوان ها و آشپزخانه هایی نیز برای ماندن چندین روزه ی خانواده ها ساخته شده است. 

۴) جشن نیلوفر: ششم تیر يا خرداد روز، روز برگزاری جشنی به نام «نیلوفر» که امروزه بسیار ناشناخته مانده است . شاید به مناسبت شکوفا شدن گلهای نیلوفر در اوایل تابستان باشد. در اساطیر هند و ایران نیز نخستین انسان از دل نیلوفر پدید آمده و در آیین های زرتشتی نیلوفر آبی جایگاه نگهداری فر زرتشت بوده است. گل نیلوفر را در تخت جمشید و در نقش برجسته های آن مشاهده می کنیم: بر بدنه کاخ آپادانا، در دست بزرگان ملل، در حاشیه لباس هخامنشیان و بر روی پایه ستون ها در زمان هخامنشیان این گل در مراسم رسمی و درباری متجلی شده است، ظاهرا گل نیلوفری که در دستان پادشاهان حجاری شده در تخت جمشید (در نقش بار عام) دیده می شود، نماد صلح و زندگی بوده است. علاوه بر این، در تخت جمشید ریتونهایی پیدا شده اند که نقش این گل بر روی آنها حک شده است. در حجاری های طاق بستان کرمانشاه، گل نیلوفر مربوط به زمان ساسانیان دیده می شود که در نقش مربوط به اردشیر ساسانی زیر پای ایزد مهر قرار گرفته است. در زمان ساسانیان، بر روی یک سری از گچبریهای تیسفون و بیشاپور نقش روزتهای ساسانی که همان گل نیلوفر را تداعی می کنند، دیده می شود. هم چنین آمده است در باره ی جشن نیلوفر که؛ جشن تیرگان در دو روز به دو مناسبت برپا می شده. اگر مطابق عقاید کهن دو روز تیرگان کوچک- روز ششم تیر – و تیرگان بزرگ را روز سیزدهم تیر بدانیم در روز تیرگان کوچک و مطابق عقیده بیرونی جشنی موسوم به (جشن نیلوفر) رایج بوده که او نیز در باب فلسفه ی برگزاری این جشن توضیح زیادی نمی دهد. روز ششم تیر، خرداد روز است و در آن عیدی است که جشن نیلوفر نام دارد. روز ۱۳ تیر عید تیرگان است، سبب این جشن رخداد آرش کمانگیر در تاریخ ایران است … که چون افراسیاب در جنگی بر منوچهر چیره گشت در طبرستان، منوچهر خواهشی کرد تا کمانی بسازند و تیری از آن رها سازند هر کجا که تیر فرود آمد مرز ایران و توران گردد، منوچهر این کار را به آرش که مردی با دیانت بود سپرد، آرش مردی سالم بود اما آنقدر در پرتاب تیر رشادت نشان داد تا مرز ایران را گسترده تر سازد. پس به منوچهر گفت که خود را فدای ایران می سازد زیرا پس از پرتاب تیر او پاره پاره خواهد شد. تیر از سپیده دم تا نیمروز در راه بود و سپس بر درختی بزرگ فرود آمد در ناحیت خراسان، حدود هزار فرسخ و مردم این روز را که روز صلح منوچهر و افراسیاب بود جشن گرفتند.» با این شرح، روز خرداد، تیرگان کوچک، روزی که ایرانیان به واسطه ی گرفتاری و سختی و مشکل شدن کار جنگ غمناک بوده اند. اگر آرش در این روز تیر را رها کرده باشد آن روز جشن نیلوفر یا تیرگان کوچک بوده و روز سیزدهم، در واقع سیزدهم تیرماه – گوش روز- که خبر فرود آمدن تیر از کمان رها شده را پس از یک روز برای ایرانیان آورده اند، به لطف پایان یافتن کار جنگ در این روز بزرگ، جشن ملی بپا کرده اند. 

۵) گاهنبار میدیوشهم گاه: از خور تا دی بمهر روز از تیرماه برابر با ۱۱ تا ۱۵ تیر در گاهشماری ایرانی، میدیوشهم گاه از ترکیب واژگان اوستایی «مئیذیو» به معنی «میان» و «شمه» به معنی «تابستان» و باهم «میذیوشمه» به معنی «میانه ی تابستان» است و دومین جشن از جشن های گاهنباری در سال می باشد. مراسم گاهنبار میدیوشهم گاه نیز همانند گاهنبار یا چهره ی پیشین (میدیوزرم) که به آن اشاره شده برگزار می شود. در باور سنتی زرتشتیان این جشن برای یاد آوری دومین مرحله ی آفرینش است و هنگام پدیدار شدن آب در هستی می باشد.

و…. سرانجام نور بر تاریکی پیروز خواهد شد و ایران، ققنوس وار و نیلوفرانه از خاکستر خویش برخواهد خواست.

ادامه دارد…

بگویید آهسته در گوش باد

چو ایران نباشد تن من، مباد