نویسندگان: پروفسور دکتر سید سعید زمانیه شهری MD و پرفسور دکتر سونیا سیدالحسینی MD

ادامه‌ی ساختمان فیزیکی سلول:

*سانتروزوم : در مجاورت هسته دو ساختمان میله ای شکل مشاهده می شود که به هر یک از آنها سانتریول ( Centriole ) و به مجموعه آنها سانتروزوم می گویند که معمولاً به صورت زوج می باشند که در مرکز سلول مستقر شده اند . سانتریول ها در فرآیند تقسیم سلول شرکت می کنند. با میکروسکوپ الکترونی هر سانتریول به صورت یک ساختمان استوانه ای دیده می شود که یک طرف آن باز و طرف دیگر آن بسته است. دیواره سانتریول شامل ٩ عدد میکروتوبول ۳ تایی توخالی است که به فواصل مساوی از هم و در یک ماتریکس بی شکل قرار گرفته اند. به هر دسته سی تایی از نه دسته ساختمان های میکروتوبولی تریپلت ( Triplet) می گویند. ضمائم حرکتی تک سلولی ها مانند مژک و تاژک نیز ساختمانی مشابه سانتریول دارند و جزء مشتقات سانتریول مطالعه می شوند . در واقع سانتریول مرکب از ۹ دسته میکروتوبول ۳ تایی است که به هر کدام از آنها تریپلت می گویند . مژک  Cilium  و تاژک ( Flagellum ) ، اندام های حرکتی سلول می باشند. مژک زایده ریز مویی است که از سطح سلول خارج می شود. حرکت ریتمیک مژک ها ( Cilia ) همانند حرکت نسیم در گندمزار، باعث حرکت سلول یا حرکت مایع یا مخاط می شود. تاژک یا فلاژل یک زایده بلند و متحرک است که از سطح سلول خارج می شود . فلاژلین ( Flagellin ) پروتئین تاژک باکتری است. هسته مرکزی یک مژک یا تاژک که دارای ۲ میکروتوبول مرکزی و ۹ میکروتوبول زوج محیطی است آکسونم ( Axoneme ) نام دارد از هر دابلت دو بازوی پروتئینی از جنس دینین ( Dinein ) به طرف دابلت بعدی جدا می شوند که به دابلت بعدی نمی رسند و هر دابلت با دابلت بعدی به وسیله رشته های افقی از جنس پروتئین نگزین ( Nexin ) وصل می شود. دینین انالوگ میوزین و دابلت آنالوگ آکتین در عضله است . در این جا نیز مانند عضله مکانیسم لغزشی ( Sliding Mechanism ) باعث حرکت مژک یا تاژک می شود که مشابه مکانیسم لغزشی آکتین و میوزین در عضله است .

* اسکلت سلول : اسکلت سلول ( Cytoskeleton ) از رشته های پروتئینی به نام میکروتوبول ها میکروفیلامان ها و سانتریول ها ساخته شده است .

*میکروتوبول: میکروتوبول ها یا لوله های کوچک یکی از انواع ارگانل های سیتوپلاسمی هستند که از لوله های محکم و ارتجاعی کوچک به شکل پیپ یا عصا به نام میکروتوبول لوله کوچک ساخته شده اند. این لوله ها به صورت اجزای منتشر در سیتوپلاسم قرار دارند و جنس آنها از پروتئین توبولین ( Tubulin ) می باشد. به طور کلی میکروتوبول جزء بنیادی اسکلت سلولی را می سازد و به ویژه در تک سلولی ها و تاژکداران نقش مهمی بر عهده دارد. میکروتوبول ها باعث استحکام بخش های مختلف سیتوپلاسم می شوند . دستگاه دوکی در حال تقسیم (دوک ) میتوز ، پوشش دم اسپرم و رشته های حاشیه ای در گلبول قرمز هسته دار از میکروتوبول ها ساخته شده است . قسمت داخلی میکروتوبول تراکم کم تری دارد و توخالی به نظر می رسد. میکروتوبول ها علاوه بر محکم و ثابت نگهداشتن بخش هایی از سیتوپلاسم ، باعث ثابت نگهداشتن فرم سلول هم می شوند . مقطع عرضی میکروتوبول نشان می دهد که دیواره هر میکروتوبول از ۱۳ لوله کوچکتر و موازی به نام پروتوفیلامان ساخته شده است. میکروتبول از دو پروتئین متفاوت به نام توبولین آلفا و توبولین بتا ساخته می.شود. میکروتوبول در اثر شکسته شدن به ساب یونیت های خود یعنی دیمر توبولین ( Tubulin Dimer) تبدیل می.شود . هر دیمر توبولین از دو منومر ( توبولین آلفاو توبولین بتا) ساخته می شود . بدیهی است دراثر پلیمریزاسیون دیمرهای توبولین مجدداً میکروتوبول ساخته می شود. یکی از اعمال میکروتوبول حمل و نقل مواد در داخل سلول مثل انتقال مواد در آکسوپلاسم نورون یا جابه جایی ذرات درشت مانند ملانین در داخل سلول و یا جابه جایی ارگانل ها در داخل سیتوپلاسم است.

*میکروفیلامان: میکروفیلامان ها الیاف ظریف داخل سلول هستند که به آنها میکروفیبریل ها هم می گویند. میکروفیلامان بر حسب ضخامت به سه دسته ، نازک متوسط و ضخیم تقسیم می.شود. میکروفیلامان نازک Thin  شش نانومتر ضخامت دارد و از جنس پروتئینی به نام آکتین می باشد که آکتین پروتئین مهم انقباضی در سلول عضله است این میکروفیلامان در ایجاد پای کاذب و مهاجرت سلول و نیز در انقباض میکروویلی دخالت دارد میکروویلی زواید کوچک سطح آزاد سلول هستند که به ویژه در اپیتلیوم روده و لوله خمیده پروگزیمال کلیه وجود دارند . میکروفیلامان ضخیم ( Thick ) ده تا شانزده نانومتر ضخامت دارد و از جنس پروتئینی به نام میوزین می باشد. چگونگی عمل میوزین و آکتین در سلول عضلانی را در قسمت های بعدی شرح داده خواهد شد. میکروفیلامان متوسط Intermediate  دسته بعدی میکروفیلامان ها می باشند.

*ذخایر سلول: همانطور که گفتیم اندامک ها، اجزای داخل سیتوپلاسمی زنده هستند ولی در داخل سیتوپلاسم اجزای غیرزنده ای وجود دارند که به  آنها ذخایر سلول یا انکلوزیون های سلول می گویند. این انکلوزیون ها در داخل سیتوزول ذخیره اند. در واقع انکلوزیون های سلول همان مواد ذخیره شده در سیتوزول هستند مانند گلیکوژن که در سلول عضله و کبد و ملانین که در سلول پوست و مو ذخیره می شود. مهم ترین انکلوزیون های سلول عبارتند از مواد غذایی و رنگدانه ها . مواد غذایی ذخیره شونده عبارتند از پروتئین، کربوهیدرات و چربی. از رنگدانه های ذخیره شونده در سلول می توان به رنگدانه های اگزوژن مانند کاروتن و رنگدانه های آندوژن همانند هموگلوبین لیپوکروم و ملانین اشاره کرد. پروتئین معمولاً در سلول ذخیره نمی شود مگر در سلول های کبدی، سلول رشته ای و سلول لیدیگ. کربوهیدرات منحصراً به صورت گلیکوژن در سلول ذخیره می شود و بیش از همه در سلول کبدی و عضله مخطط ذخیره می گردد. این ماده در صورت لزوم به گلوکز تجزیه می شود تا تولید انرژی نماید. پس قند فقط به شکل گلیکوژن در سلول کبد و عضله مخطط ذخیره می گردد. گلیکوژن همیشه در سیتوپلاسم ذخیره می شود ولی در بیماری دیابت و بیماری ذخیره، در داخل هسته نیز انباشته و ذخیره می شود . چربی بیش از هر ماده دیگر به صورت قطراتی در سلول چربی ذخیره می گردد و منبع انرژی با ارزش را به وجود می آورد .

*رنگدانه ها: رنگدانه ها یا پیگمان ها ( Pigments ) مواد رنگی هستند که در سلول های ویژه به نام کروماتوفور ذخیره می شوند مانند سلول های رنگی چشم . پیگمان ها به دو دسته خارجی ( اگزوژن ) و داخلی ( آندوژن ) تقسیم می شوند .

*رنگدانه خارجی : به ندرت رنگدانه ها منشاء خارجی دارند مانند کاروتن موجود در هویج و گوجه فرنگی.

*رنگدانه داخلی : اغلب رنگدانه ها منشاء داخلی دارند و در داخل بدن به وسیله سلول های ویژه ای ساخته می شوند . مهمترین رنگدانه های داخلی عبارتند از لیپوکروم ( لیپوفوشین )، هموگلوبین و ملانین.