نویسندگان: پروفسور دکتر سید سعید زمانیه شهری MD و پرفسور دکتر سونیا سیدالحسینی MD

بیماری سرطان معده چیست؟ سرطان معده به شرایطی گفته می شود که سلول‌های سرطان روی پوشش داخلی معده ایجاد شده باشند.  این نوع از سرطان ممکن است گسترش یابد و از معده به دیگر بخشهای شکم، به خصوص کبد، ریه‌ها، استخوان، دیواره شکم و گره‌های لنفاوی سرایت کند.

آناتومی و فیزیولوژی معده:

یکی از مهم‌ترین بخش‌های دستگاه گوارش انسان، معده است. معده، ساختاری ماهیچه‌ای و توخالی دارد که اصلی‌ترین واکنش‌های شیمیایی هضم مواد غذایی در آن اتفاق می‌افتد. معده، در وسط دستگاه گوارش قرار دارد و از  سمت بالا با مری در ارتباط است و از سمت پایین به ابتدای روده کوچک یعنی دوازدهه راه دارد. معده، غذای خورده شده را از مری دریافت می‌کند. غذا‌های خورده شده در معده برای مدتی باقی‌ می‌مانند تا معده بتواند تمام اعمال مورد نیاز برای هضم آن‌ها را انجام دهد. معده، در مدتی که غذا در آن قرار دارد با استفاده از آنزیم‌های گوارشی یا اسید معده، به همراه حرکات فیزیکی، توده مواد غذایی را به شکل ذرات بسیار ریز و محلول در می‌آورد. وظایف اصلی معده، زمانی شروع می‌شود که هضم و گوارش کربوهیدارت‌ها و پروتئین‌ها را انجام‌ می‌دهد و توده غذایی را به ماده‌ای به نام «کیموس معده» یا شیره معده، تبدیل می‌کند. کیموس معده، در واقع غذای نسبتا گوارش یافته‌ای است که اسید معده و آنزیم‌های مختلف را در خود دارد و این مواد موجب غلیط و سیال بودن آن می‌شوند. معده، کیموس را در فواصل زمانی معین به روده کوچک وارد می‌کند. شرایط فیزیکی و شیمیایی کیموس به گونه‌ای است که برای ادامه گوارش غذا بسیار مناسب است.

معده، در نیمه بالایی بخش شکمی بدن و درست در زیر دیافراگم قرار دارد. در جلوی معده، کبد، ادامه دیافراگم و دیواره قدامی شکمی وجود دارد. در حالی که لوزالمعده یا پانکراس، کلیه چپ و غده فوق کلیوی چپ، طحال و روده در پشت ماهیچه معده قرار گرفته‌اند. معده در دو سمت خود ساختار متفاوتی دارد، به‌طوریکه یک سمت آن محدب و بخش دیگر آن به صورت مقعر است. به بخش مقعر معده، «خمیدگی کوچک معده» و به بخش محدب آن «خمیدگی بزرگ معده» می‌گویند. هنگامی که معده، خالی است، پوشش مخاطی آن در چین‌های طولی متعد‌د، معروف به راگا ریخته می‌شود. این عمل، زمانی که معده، منبسط است از بین می‌رود. مخاط معده شامل شش نوع سلول مختلف است. علاوه بر سلول‌های اپی‌تلیال ستونی بلند که در بالا ذکر شد، پنج نوع سلول مشترک در غدد مختلف معده وجود دارد:

• سلول‌های موکوئیدی: 

این سلول‌ها مخاط معده را ترشح می‌کنند و بین تمام غده‌های گوارشی نیز به صورت مشترک وجود دارند. سلول‌های موکوئیدی، اصلی‌ترین سلو‌ل‌های غدد گوارشی در بخش دریچه کاردیا و دریچه پیلوری معده به شمار می‌آیند.

• سلول‌های زیموژنیک یا اصلی: 

این سلول‌ها در بدنه ساختمان معده و در بخش‌های اساسی آن قرار دارند و پپسینوژن را ترشح می‌کنند. از طریق «پپسینوژن»، آنزیم تجزیه پروتئین‌ها به نام «پپسین» ایجاد می‌شود. دو نوع از پپسینوژن‌ها در این سلول‌ها وجود دارند که به پپسینوژن ۱ و پپسینوژن ۲ معروف هستند. این دو نوع پپسینوژن در سلول‌های مخاطی و زیموژنیک، درون غدد گوارشی معده، تولید می‌شوند. محرک‌هایی که باعث ترشح اسید معده (بخصوص تحریک عصب واگ) هستند، ترشح پپسینوژن‌ها را نیز تقویت می‌کنند.

• سلول‌های گاسترین: 

به این سلول‌ها، سلول‌های‌ G نیز می‌گویند و در طول آنتروم قرار گرفته‌اند. این سلول‌های درون‌ریز، هورمون تحریک‌کننده اسید معده را در پاسخ به کاهش اسیدیته محتوای معده، (با ورود غذا به آن) ترشح می‌کنند. گاسترین بعد از ترشح، وارد خون شده و به سلول‌های مخاطی معده می‌رسد که در آن جا به گیرنده‌های خارجی سلول‌های کناری متصل می‌شود. زمانی که کمپلکس گیرنده و گاسترین تشکیل شد یک واکنش  انرژی‌زا در حضور آنزیم ATPase رخ می‌دهد. این واکنش باعث تولید و ترشح یون‌های هیدروژن، در سلول‌های کناری می‌شود.

• سلول‌های کناری (پاریتال): 

این سلول‌ها در غدد و بخش‌های اصلی معده وجود دارند و یون‌های هیدروژن را ترشح می‌کنند که با یون‌های کلرید ترکیب می‌شوند و به این ترتیب اسید هیدروکلریک را می‌سازند. اسیدی که تشکیل شده در فضای داخلی غده‌ها تخلیه می‌شود و سپس به معده، انتقال می‌یابد. این فرایند زمانی اتفاق می‌افتد که یک یا چند گیرنده غشای خارجی سلول‌های کناری، به «هیستامین»، «گاسترین» و «استیل کولین» متصل شوند. «پروستاگلاندین‌ها»، مواد هورمونی هستند که تقریباً در تمام بافت‌ها و مایعات بدن وجود دارند و ترشح اسید هیدروکلریک را مهار می‌کنند. برخی داروهای معده ، ترشح اسید را از سلول‌های کناری مهار می‌کنند. بیشترین آبی که در مواد گوارشی معده وجود دارد، توسط سلول‌های کناری تولید می‌شود. این سلول‌ها، گلیکوپروتئینی به نام «فاکتور داخلی» را تولید می‌کنند که در بلوغ گلبول‌های قرمز و جذب ویتامین B12 و سلامت برخی سلول‌های اعصاب محیطی نقش دارد.

• سلول‌های درون‌ریز:

 این سلول‌ها از نظر رنگ مشابه یا «انتروکرومافین‌ها» هستند و در سراسر سلو‌ل‌های معده پراکنده شده‌اند. سلول‌های درون‌ریز، برخی از هورمون‌ها نظیر «سروتونین» را ترشح می‌کنند.

علائم بیماری: 

بیماری در مراحل اولیه هیچ علامت بالینی ندارد ولی برخی موارد شامل: سوزش معده، درد در ناحیه بالای شکم و احساس سنگینی در ناحیه بالای شکم، دشواری در بلع (دیسفاژی) بویژه در  تومورهای ناحیه ابتدایی معده، احساس پر بودن معده همراه با درد قبل از سیر شدن در غذا خوردن، تهوع، بی اشتهایی، کاهش وزن و زردی پوست، وجود خون در مدفوع و مدفوع سیاه رنگ، استفراغ خونی بویژه هنگامی كه تومور در ناحیه انتهایی معده قرار دارد، كشف توده شكمی قابل لمس که در اغلب موارد نشان دهنده رشد طولانی مدت و انتشار موضعی تومور است. شایعترین محل برای انتشار خونی تومور معده، كبد است. كم خونی فقر آهن در مردها و خون مخفی در مدفوع می تواند یکی از علائم احتمالی باشد.

شیوع بیماری: 

سرطان معده در فهرست شایعترین سرطانهای دنیا قرار دارد. این سرطان همچنین کشنده ترین سرطان در ایران است. شیوع سرطان معده در دنیا رو به کاهش است اما  در کشورهای در حال توسعه، شیوع سرطان معده، یا ثابت مانده یا در حال افزایش است.

سن بروز سرطان معده:

بروز سرطان معده عمدتا از ۵۰ سال به بالا آغاز می شود و زیر سن ۴۰ سال به ندرت رخ می دهد. سن شیوع و افزایش شیب بیماری، از ۶۰ سال به بالاست. سن بروز سرطان معده در ایران ۱۰ سال جوانتر از دنیاست.

علل ابتلا به سرطان معده: 

هیپرتروفی شدید (رشد بیش از حد سلولها) در چین های معده، عفونت میکروبی به نام هلیكوباكترپیلوری. نقش این میکروب در ابتلا به سرطان معده بسیار مهم است اما ابتلا به این میکروب، برای بروز سرطان معده به تنهایی کافی نیست و باید عوامل خطر دیگری نیز وجود داشته باشند؛ با این حال می توان گفت ۹۰ درصد افراد مبتلا به سرطان معده آلوده به میکروب هلیکوباکتر پیلوری بوده اند.

– زخم های معده و برخی پولیپ ها (پولیپ هایی كه استعداد بدخیمی دارند)

– گاستریت آتروفیك (بیماری  كه در خلال آن جدار معده دچار تحلیل می شود)

– جراحی معده در گذشته (برداشتن قسمت انتهای معده به علت بدخیمی)

– كاهش اسیدیته معده

– مصرف طولانی غلظت بالایی از نیترات ها در غذاهای دودی، خشك و نمك سود

– استفاده از رژیم های غذایی پرنمک و شور

– مصرف سیگار، قلیان، تریاک

– مصرف زیاد گوشت قرمز بویژه گوشت کباب شده

– مصرف زیاد خامه پرچرب

– مصرف نوشیدنی های داغ و از جمله چای داغ 

– سابقه خانوادگی

– روشهای تشخیص سرطان معده: آندوسکوپی و نمونه برداری (بیوپسی)، رادیوگرافی با ماده حاجب (باریوم)

درمان سرطان معده: 

جراحی و برداشتن تمام معده یا قسمت های سرطانی. اگر بیماری در زمان تشخیص پیشرفت کرده باشد عمل جراحی، امکان پذیر نخواهد بود. در صورت عدم جراحی به علت پیشرفت سرطان، سایر درمان ها مثل شیمی درمانی به ندرت می توانند باعث بهبودی بیمار شوند

سرطان معده از مرگبارترین سرطان هاست و بیشترین نقطه بروز آن در ناحیه کاردیای معده است و  به سختی درمان می شود و ۸۰ درصد مبتلایان حداکثر ظرف دو سال پس از ابتلا در صورت عدم اقدام درمانی فوت می کنند.

پیشگیری از بیماری: 

– اصلاح سبک زندگی و پرهیز از عوامل خطر یاد شده در رژیم غذایی موثر در بروز سرطان معده

– مصرف مداوم میوه و سبزیجات تازه در وعده های چندگانه طی شبانه روز

– اندوسکوپی دوره ای و ریشه کنی میکروب هلیکوباکتر پیلوری در افرادی که بستگان درجه اول آنها از سرطان معده فوت کرده اند.