نویسنده” سید سعید زمانیه شهری
می نوش که عمر جاودانی اینست
خودحاصلت از دور جوانی اینست
هنگام گل و باده و یاران سرمست
خوش باش دمی که زندگانی اینست
استاد بی بدیل آواز ایران، خسرو خوبان، سروش مردم، دماوند موسیقی پارسی، حضرت استاد محمد رضا شجریان درگذشت. بی شک همان نقشی را که حکیم طوس، ابوالقاسم فردوسی در حفظ و نجات زبان فارسی از گزند تحریف داشته اند، همان نقش را دگر فرزند خلف خراسان کهن ، حضرت استاد محمد رضا شجریان در حفظ و تحریر ردیف ها، گوشه ها و دستگاه های موسیقیایی ایران ایفا نمودند. خراسان از دیرباز، سرزمین ناماوران، بزرگان و مشاهیر هنر پارسی بوده، از حکیم طوس ابوالقاسم فردوسی، حکیم عمر خیّام و عطار نیشابوری گرفته تا محمدرضا شفیعی کدکنی، پرویز مشکاتیان، مهدی اخوان ثالث، محمد تقی بهار. اما به راستی سرآمد تمامی مفاخر خراسان بزرگ، حضرت استاد محمد رضا شجریان هستند. ایشان حلقه ی اتصال بنده به شعر و ادبیات و موسیقی ایران هستند و همین مرا بر آن داشت که با نگارش سلسله مقالات «شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران» بخشی از دِین اخلاقی خویش را به الگوی هنری زندگی ام ادا کنم. حضرت استاد محمد رضا شجریان گوهریست که با نغمه داوودی و ماورایی او، در آسمان عشق، هلال نیلوفرانه ماه رویت میشه. در چهار شماره پیشین، از جامعیّت شخصیت حضرت استاد شجریان سخن به میان آوردم و اذعان نمودم كه كمتر هنرمندی را میتوان یافت كه هم درعرصه شعر، ادبیات و موسیقی، جامعیّت داشته باشد و هم تاریخ ٤٠ ساله معاصر حوادث ایران را بتوان در آثارش مشاهده كرد. هم استاد قرّاء در تلاوت قرآن باشد و هم تسلط تمام و كمال بر دستگاه های موسیقیایی داشته باشد. هم به درجه ممتازی در خوشنویسی نایل گشته و هم مخترع و مبدع چندین ساز باشد. همچنین این نكته را تبیین نمودم كه فعالیتهای هنری این استاد بی بدیل ٫ به هفت دهه قابل تقسیم است كه تمام آنها مبسوط شرح و بسط دادم و همچنین به بخشی از سایر فعالیتهای غیر موسیقیایی استادشجریان اشاره نمودم اینك در این شماره به ادامه سایر فعالیتهای حضرتشان خواهم پرداخت. یک مجموعه تلاوت قرآن به نام به یاد پدر وجود دارد که در قالب ۲ سی‌دی مجزا (به یاد پدر ۱ و به یاد پدر ۲) انتشار یافته و مربوط به برخی تلاوت‌های محمدرضا شجریان بین سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ است. استادمحمدرضا شجریان این اثر را پس از درگذشت پدرشان ، مهدی شجریان برای یادبود او در سال ۱۳۷۸ منتشر کرد. این مجموعه شامل تلاوت سوره‌های قصص، انعام، فجر، بلد، فتح و نمل است و البته استاد شجریان در به یاد پدر ۲ دعای ربنا را نیز اضافه کرد. استاد شجریان بارها اذعان داشتند که هنگامی که در زمینهٔ آواز آلبوم‌هایی را منتشر می‌کردند، پدرشان سفارش‌های زیادی به ایشان می‌کرده که در کنار آواز، چند مجموعه قرائت قرآن نیز منتشر کند اما ایشان به خاطر پیشگیری از سوءتفاهم‌ها این کار را نمی‌کرده؛ اما پس از وفات پدرش به این فکر بوده که باید به حرف او بنحوی عمل کنند و برای همین برخی از تلاوت‌هایشان را در مجموعهٔ به یاد پدر منتشر می‌کنند. همچنین فیلمی از قرائت قرآن استاد محمدرضا شجریان در مراسم پدرش بر روی فضای مجازی منتشر شده‌است که در آن بخشی از سورهٔ الرحمن را تلاوت می‌کند. البته این فیلم ناقص بوده و کامل آن منتشر نشده‌است و تنها فیلمی است که مربوط به قرائت قرآن محمدرضا شجریان در دسترس است.
۳) سازهای ابداعی: استاد محمد رضا شجریان مبدع چند ساز جدید در موسیقی ایرانی هستند. وی در اردیبهشت ۱۳۹۰ در نمایشگاه در تهران این سازها را رسماً به نمایش عمومی درآورد. برخی این سازها عبارتند از: صراحی، شهر آشوب، ساغر، کرشمه، سبو و…نمایشگاه سازهای ابداعی استاد شجریاندر سال ۱۳۹۰ نمایشگاهی از سازهای ابداعی استادمحمدرضا شجریان است که در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۰ در تالار بهارخانه هنرمندان افتتاح گردید. در نمایشگاه سازهای ابداعی استاد محمدرضا شجریان که در اردیبهشت سال ۱۳۹۰ برگزار گردید، در این نمایشگاه ۱۴ ساز ابداعی و ۱۰ سنتور در اندازه‌های مختلف عرضه شد. سازهای به نمایش درآمده عبارت بودند از: «سنتور آزمایشی و تحقیقاتی» (سال ۱۳۶۸، چوپ توت)، «سنتور سل‌کوک»، «سنتور فاکوک»، «سنتور می‌کوک»، «سنتور سی‌کوک»، «سنتور دوکوک سوپرانو»، «تندر» (۱۴ خرک، سل کوک بم)، «ارغنون» (۲۳ خرک، سوپرانو)، «سبو» (جایگاه صدای کمانچه)، «شهرآشوب» (جایگاه صدای کمانچه)، «شهر آشوب آلتو» (جایگاه صدای آلتو، یک چهارم بم‌تر)، «شهنواز» (جایگاه صدای ویلنسل)، «شهبانگ» (جایگاه صدای کنترباس)، «کرشمه» (جایگاه صدای تار)، «ساغر» (جایگاه صدای تار و رباب آلتو)، «باربد» (جایگاه صدای بربط)،
«صراحی» (جایگاه صدای کمانچه)، «صراحی آلتو» (جایگاه صدای آلتو، یک چهارم بم‌تر)، «بم صراحی» (جایگاه صدای ویولنسل)، «شاه صراحی» (جایگاه صدای کنترباس) تعداد زیادی از این سازها قبلاً در کنسرت‌های محمدرضا شجریان، در خارج و داخل از ایران به وسیلهٔ نوازندگان گروه شهناز به کار گرفته شده بودند. استاد محمدرضا شجریان، در هنگام برپایی نمایشگاه، در خصوص ضرورت ایجاد نوآوری در موسیقی ایران گفت: در طول ۵۰ سالی که کار حرفه‌ای می‌کنم و به‌طور تخصصی با صدا ارتباط دارم، نیاز به صداهای جدید را احساس می‌کردم و همیشه کمبود این صداها مرا آزار می‌داد.
۴) پروژه باغ هنر بم باغبانی: بعد از زلزله بم در دی ماه ۱۳۸۲ استاد محمدرضا شجریان برای حمایت و همدردی با مردم زلزله‌زده بم در تهران چند نوبت به اجرای کنسرت هم‌نوا با بم پرداخت، ایشان عواید کنسرت‌ها و فروش لوح‌های فشرده آن را به کمکی برای ایجاد باغ هنر بم که پایه‌گذار آن بود اختصاص داد، روند تکمیل پروژه باغ به کندی پیش رفت و با سنگ‌اندازی برخی مسوولین استاد شجریان از ادامه این کار دلسرد و از این کار کنار کشید، او در نامه‌ای به رئیس شورای شهر وقت در سال ۱۳۸۸ نوشت: ماه‌ها است که توان ما به جای پیشبرد پروژه، به رفع حاشیه‌ها و مشکلات برخاسته از آن معطوف شده‌است. من دیگر توان مقابله با این همه موانع و دشواری‌های ناروای ایجاد شده را ندارم و از آن جایی که ابتدا با شورای محترم شهر بم طرف بودیم، اکنون نیز رسماً این پروژه را به همان شورا تحویل می‌دهیم.” مشخصات پروژه باغ هنر بم: در جنوب غربی شهر بم با ۷ هزار مترمربع زیربنا با در نظر گرفتن سازه‌هایی مانند مدرسه موسیقی، گالری‌ها، کتاب‌خانه هنری، واحدهای تجاری و فرهنگی و سالن اجتماعات. به گفته مجریان پروژه باغ هنر بم، سعی شده‌است در طراحی، از مفاهیم معماری اصیل و بومی ایرانی با تأکید بر ملاحظات اقلیمی و منطقه‌ای استفاده شود. اجرای این پروژه پس از زلزله شهر بم در سال ۱۳۸۲ آغاز و ایجاد فضایی فرهنگی و هنری در بم در کنار تقویت و ایجاد روحیه‌ای تازه در بین ساکنان بم، هدف اصلی اجرای آن اعلام شده بود. مردم نیز برای ساخت و پیشرفت پروژه کمک‌هایی مالی کردند. با انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۲ و انتخاب مجدد شوراهای شهر فضای پیشین جای خود را به آرامش نسبی داد. رئیس شورای شهرستان بم دربارهٔ پروژه باغ هنر بم می‌گوید: این پروژه را استاد محمدرضا شجریان بعد از زلزله شهرستان بم برای کمک به مردم آسیب دیده شروع کرد حالا امیدواریم بعد از تغییر مدیریت شورای شهر بار دیگر همراهی وی را با پروژه‌ای که خود سنگ‌های اولش را گذاشت شاهد باشیم. و در نهایت بعد از پیگیری های مداوم و ممارست فراوان، ایشان موفق به تثبیت این پروژه شدند.)
باغبانی و فضاسازی: استاد شجریان علاقه وافری به پرورش گل و امور باغبانی داشتند و استعداد ایشان در فضاسازی به سبک ژاپنی تحسین برانگیز است.
۶) نجوم و عکاسی: ایشان تا چندی پیش در کنار مطالعه کتب مربوط به شعر و ادبیات، کتب مربوط به نجوم و اختر شناسی را هم مطالعه می‌کردند و بخشی از أوقات فراغت خود را به عکاسی می پرداختند.
قدردانی و جوایز
۱) جایزه بنیاد آقاخان: در فروردین ۱۳۹۸ جشنواره موسیقی بنیاد آقاخان جایزه ویژه «خداوندگار موسیقی» را به حضرت استاد محمدرضا شجریان تقدیم کرد. هیئت داوران این جشنواره در بیانیه‌ای اعلام کرد: علت تقدیم این جایزه به استاد محمدرضا شجریان نقش آفرینی مستمر او در غنی کردن میراث موسیقایی بشر، استادی بی همتای او در موسیقی و تأثیرگذاری اجتماعی او به عنوان یک موسیقی‌دان و معلم در ایران و خارج از مرزهای این کشور بوده‌است. این جایزه روز یکشنبه ۱۱ فروردین ۱۳۹۸ در جشنواره سالانه موسیقی بنیاد آقاخان در شهر لیسبون پرتغال به شجریان اهدا شد. مژگان شجریان به نیابت از پدر این جایزه را دریافت نمود.
۲) نشان عالی هنر برای صلح: در شهریور ۱۳۹۶ در پنجمین جشنواره بین‌المللی «هنر برای صلح» نشان عالی هنر برای صلح سال ۱۳۹۶ به استادمحمدرضا شجریان و ۳ هنرمند دیگر اهداء شد.
۳) نشان شوالیه: نشان شوالیهٔ ملی لیاقت در آیینی رسمی، شامگاه دوم تیر ۱۳۹۳ (۲۳ ژوئن ۲۰۱۴) در سفارت فرانسه در تهران به حضرت استاد شجریان اهدا شد. در این آیین؛ استاد شجریان نشان عالی وزارت فرهنگ و هنر دولت فرانسه را از برونو فوشه، سفیر فرانسه در تهران دریافت کرد و نامش در رتبه کسانی که این نشان را از دولت فرانسه دریافت کرده؛ ثبت شد. در این آیین؛ کنار استاد شجریان چهره‌هایی فرهنگی چون محمود دولت‌آبادی، جواد مجابی، محمد سریر، حمیدرضا نوربخش، عباس کیارستمی، لیلا حاتمی، سیمین بهبهانی حضور داشتند. استاد محمدرضا شجریان و شهرام ناظری تنها خوانندگان ایرانی هستند که تاکنون این جایزه را دریافت کرده‌اند.
۴) جایزه بیتا: جمعه ۲۸ آبان ماه ۱۳۸۹ مراسمی با نام «سومین سال بزرگداشت ادب و هنر پارسی» در دانشگاه استنفورد آمریکا برگزار شد که طی آن سومین جایزه بیتا به دست بنیان‌گذارش بیتا دریاباری به استاد محمدرضا شجریان استاد موسیقی ایرانی رسید.
۵) جوایز یونسکو و گرمی: استادشجریان در سال ۱۳۷۸ موفق به دریافت جایزه پیکاسو و دیپلم افتخار از طرف سازمان یونسکو در پاریس شد. این جایزه هر پنج سال به هنرمندی که برای شناساندن فرهنگ و هنر کشورش می‌کوشد اهدا می‌شود. پیش از وی، این جایزه را نصرت فاتح‌علی‌خان خواننده قوالی از پاکستان دریافت کرده بود. محمدرضا شجریان در سال ۲۰۰۶ نشان موتزارت را از سازمان یونسکو دریافت کرد. محمدرضا شجریان ۲ سال به خاطر آلبوم‌های فریاد و بی تو به‌سر نمی‌شود، نامزد جایزه گرمی که معتبرترین جایزهٔ جهانی موسیقی است، شد. هرساله ۵ آلبوم موسیقی از بخش موسیقی کلاسیک برای نامزدی این جایزه معرفی می‌شوند.
آثار نوشته شده در مورد استاد محمدرضا شجریان: چندین کتاب در مورد استاد محمدرضا شجریان و آثار وی نوشته شده که برخی از آنها عبارتند از: ۱) «راز مانا: (زندگی و دیدگاه‌های استاد محمدرضا شجریان)»، گفتگو و تدوین: محسن گودرزی، محمدجواد غلامرضاکاشی و علی‌اصغر رمضان‌پور، انتشارات گام نو ۲) «هزار گلخانه آواز»، به کوشش کاظم مطلق و مهدی عابدینی، معرفی ردیف‌های آوازی توسط حمید جواهریان، انتشارات فراگفت. ۳)«لطیفهٔ نهانی (گزیدهٔ گفتگوها و گفتارهای استاد محمدرضا شجریان و نقد و نظرهایی دربارهٔ او و آثارش)»، گردآورنده: ذبیح‌الله حبیبی نژاد، انتشارات مؤسسهٔ فرهنگی هنری ماهور.۴) «خسرو خوبان»، مهران حبیبی نژاد، انتشارات شلفین۵) «نغمه‌های سیاووش، متن آوازها و تصنیف‌های ۵۱ نوار کاست و سی‌دی استاد محمدرضا شجریان»، محمد حکیمی کاخکی، انتشارات نی‌نگار. همچنین تعدادی فیلم مستند در مورد زندگی و آثار محمدرضا شجریان ساخته شده‌اند، از جمله: شجریان، پژواک روزگار، صادق صبا، تلویزیون بی‌بی‌سی فارسی و از سپیده تا فریاد، شبکه افق. محتوای کاری استاد شجریان:ایشان علاوه بر اشعار کلاسیک شاعرانی چون حافظ، سعدی، مولانا، عطار، باباطاهر و خیام، در برخی کنسرت‌ها و کارهای خود از «شعر نو» شاعرانی چون فریدون مشیری، نیما یوشیج، سهراب سپهری، شفیعی کدکنی، مهدی اخوان ثالث و هوشنگ ابتهاج استفاده کرده‌است. از جمله کارهای مشترک او گزیده‌ای است از رباعیات خیام با صدای شجریان و رباعی‌خوانی احمد شاملو. همچنین، وی تعدادی از دعاهای قرآنی را در اثر مشهور به دعای ربّنا خوانده‌است که در هنگام افطارهای ماه رمضان از صدا و سیمای ایران پخش می‌شد. همچنین بعد از درگذشت پدرش که از استادان و قاریان مشهور قرآن در مشهد بود برخی از تلاوت‌های قرآن خود را با عنوان به یاد پدر در دو سی‌دی مجزا (به یاد پدر ۱ و به یاد پدر ۲) منتشر کرد.
ادامه دارد..
