شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران – قسمت بیست و چهارم

نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل چهارم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای کوبه ای-ضربه ای (با پوست) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

۵ نقاره (دسرکوتن) مازندران مرکزی: دسر كوتن يا دشرکوتن، از پوست-صداهای یک طرفه (یک طرف بسته ی) مضاعف است که با چوب نواخته می شود. این ساز را که مهم ترین پوست صدای مناطق مرکزی مازندران است همراه با سرنا می نوازند. 

ویژگی های ظاهری دشرکوتن: دسرکوتن، دو طبل تخم مرغی یا گلدانی شکل ته بسته در دو اندازه مختلف است که طبل بزرگتر صدای بم و طبل کوچکتر صدای زیر دارد و پوست را با بندهای چرمی و به شکل خاصی بر دهانه هر دو طبل می کشند. نقاره مازندران با دو قطعه چوب نواخته می شود.

تکنیک های اجرایی دشرکوتن: دست های راست و چپ در نواختن دسرکوتن نقش چندان متفاوتی ندارند. هنگام نواختن، این ساز روی زمین و یا زیر بغل نوازنده قرار می گیرد و ظاهراً در قدیم با تسمه یا بندی از کتف نوازنده آویزان می شده است. دسرکوین به خاطر حجم کوچکش در حد مطلوبی چالاک است و به همین دلیل تکنیک های اجرایی مختلف و نسبتاً مشکلی دارد. 

موارد و نوع استفاده دشرکوتن: مهم ترین مورد استفاده نقاره مازندران مجالس عروسی و شادی است. از این ساز در قدیم در نقاره خانه استفاده می کرده اند و در مراسم كشتی سنتی مازندران نیز همراه سرنا نواخته می شود. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان دشرکوتن:

بدنه: سفال

پوست: پوست گاو

بندهای دور بدنه: بند چرمی 

زه چوبها (مضراب ها): چوب کندس (ازگیل وحشی) 

نقاره خانه (نقاره کوبی)، نوعی آیین باستانی است و چون نقاره را در اوقات معین و نوبت های متعددی می نواخته اند، به «نوبت نوازی» نیز مشهور بوده است. آیین نقاره کوبی قرن ها قبل از اسلام در ایران رواج یافت. اعلام طلوع و غروب خورشید، وقوع حوادثی مانند جنگ، سیل، بیماری و نیز اعلام جشن ها، تشریفات و … از فعالیت های نقاره خانه بود. تعداد دفعاتی که در شبانه روز نقاره نواخته می شد در دوره های مختلف متفاوت بود. این آیین تا اواخر دوران قاجار پابرجا بود اما پس از آن رو به افول گذاشت. در ایران دو نوع نقاره خانه حکومتی و مذهبی متداول بود. از ابتدای دوره پهلوی نقاره خانه های حکومتی تعطیل شدند اما بعضی نقاره خانه های مذهبی به فعالیت خود ادامه دادند که نقاره خانه آستان قدس رضوی در مشهد مهم ترین آنها است. در چند دهه اخیر چند نقاره خانه در نواحی مختلف ایران فعال یا نیمه فعال بوده اند که نقاره خانه آستان قدس رضوی در مشهد (مهم ترین نقاره خانه فعال ایران)، نقاره خانه شاه چراغ در شیراز، نقاره خانه بقعه سید جلال الدین اشرف در آستانه اشرفیه گیلان و چند نقاره خانه نیمه فعال دیگر از آن جمله اند. در اینجا به بررسی مهمترين و كاملترين نقاره خانه ها كه در مشهد واقع است می پردازیم: 

  فردوسی، حکیم طوس، طبیب زبان پارسی – قسمت 30

ویژگی های ظاهری و ساختاری نقاره خانه مشهد: نقاره های این نقاره خانه چهار نوع هستند: ۱ـ چاشنی (سرچاشنی) كه کوچکترین نقاره است، شبیه کاسه یا پیاله است که از آغاز تا خاتمه مراسم نقاره کوبی نواخته می شود و سایر نقاره ها از آن پیروی می کنند. ۲ـ تخم مرغی که شبیه نیمه تخم مرغ است. ۳ـ گورگه، نقاره بزرگی است که صدای آن بم تر و پرحجم تر از سایر نقاره ها و شبیه نیمه تخم مرغ است. ۴ـ طبل ساده که از نقاره گورگه و تخم مرغی کوچکتر است و شکل آن نیز مانند نیمه تخم مرغ است. پوست را با بندهای چرمی به شکل خاصی روی دهانه همه نقاره ها می کشند و هر نقاره با دو قطعه چوب نواخته می شود. طول و ضخامت چوب ها بستگی به نوع و اندازه نقاره دارد. 

تکنیک های اجرایی نقاره های مشهد: این نقاره ها تکنیک های اجرایی ساده ای دارند، اما آنچه مهم است رعایت و اجرای چند دور ایقاعی (پانزده تایی، دوازده تایی، شش تایی، چهارتایی و …) توسط نوازندگان است که به صورت تجربی و نسل به نسل آموخته اند و سينه به سينه مهارت مربوط به آن منتقل شده است. هر نقاره را روی یک پایه فلزی می گذارند و آنها را در طول مراسم گاه به تنهایی و گاه همراه با كرناها می نوازند. امروزه معمولاً چهار نوازنده نقاره و شش نوازنده كرنا در نقارخانه مشهد فعالیت می کنند. 

موارد و نوع استفاده نقاره های مشهد: نقاره های مشهد، فقط مخصوص استفاده در همین نقاره خانه اند و به جز روزهای سوگواری مذهبی و ماه های محرم و صفر، هر روز در دو نوبت و هر نوبت حدود بیست دقیقه نواخته می شوند. نوبت اول حدود پانزده دقیقه قبل از طلوع آفتاب و نوبت دوم حدود پانزده دقیقه پیش از غروب آفتاب. در اعیاد مذهبي، نقاره ها را دو نوبت اضافه و در ماه رمضان نیز سه نوبت به صدا در می آورند. 

  شجریان: سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران – قسمت بیست و سوم

جنس و مواد به کار رفته در نقاره های مشهد: 

بدنه: مس

پوست: پوست گاو یا گوساله

چوب ها (مضراب ها): چوبهای محکم و قابل انعطاف

۷ـ تمبک نواحی مختلف ایران: تمبک، پوست-صداهای یک طرفه اي (یک طرف باز) است که با دست نواخته می شوند و با نام تمبک یا تنبک در ایران شناخته می شوند. متداول ترین ساز کوبه ای دارای پوست در بسیاری از نواحی ایران هستند و با تغییرات یا تحریفاتی در لفظ به صورت های زیر تلفظ می شوند: تمپک (بستک، هرنگ و بندرچارک در هرمزگان)، تنپک یا تمپک (میناب در هرمزگان)،  تپل (کردستان)، دمک (کرمانشاه)، کش دمبک (شرق مازندران)، دمبوک (شرق گیلان)، دمبوک (جزیره قشم در هرمزگان)، تمک (نون، در غرب مازندران) و ضرب، تمبک یا تنبک در برخی نواحی دیگر ایران. ر اگرچه تمبک در چند دهه گذشته به موسیقی برخی نواحی ایران راه یافته و غالباً جانشین دایره شده است، اما با توجه به حضور حداقل یک صدساله آن در موسیقی بعضی نواحی ایران می توان گفت امروزه تمبک بخش جدایی ناپذیر پیکره موسیقی برخی نواحی ایران است. تهران، کاشان، طالقان، کرمان، اصفهان، فارس، خوزستان، هرمزگان، بوشهر، چهارمحال و بختیاری، لرستان، کرمانشاه، کردستان، برخی از مناطق آذربایجان غربی، شرق مازندران و گلستان (منطقه کتول) مناطقی هستند که تمبک در آنها بیشتر متداول است.  مناطقی که تمبک در آنها رواج ندارد و یا کمتر رواج دارد عبارت اند از سیستان، بلوچستان، خراسان، آذربایجان شرقی، کهگیلویه و بویراحمد، یزد و گلستان (منطقه ترکمنی). در بلوچستان و ترکمن صحرا اساساً سازهای گروه تمبک متداول نیستند. البته این تقسیم بندی مطلق نیست و مبتنی بر حداکثر و حداقل استفاده از تمبک در مناطق یاد شده است. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری تمبک: تمبک های متداول در نواحی ایران یا چوبی هستند و یا فلزی. در بعضی مناطق فقط تمبک چوبی متداول است و در برخی دیگر فقط از تمبک فلزی استفاده می کنند. در بعضی مناطق نیز هر دو نوع متداول اند. تمبک های چوبی صرف نظر از اندازه آنها ویژگی های مشترک ساختاری با تمبک کلاسیک ایران دارند. تمبک فلزی معمولاً از ورق فلزی سیاه ساخته می شود و قسمت های مختلف آن با میخ و پرچ به هم متصل شده اند. همه تمبک ها اعم از چوبی یا فلزی یک استوانه طنینی دارند که روی دهانه آن پوست چسبانده شده است. استوانه طنینی به شکل های مختلفی به گلویی تمبک که خود استوانه باریک تری است، متصل می شود و گلویی نیز با شکل های متنوعی به دهانه شیپوری پشت تمبک وصل می شود. اگرچه نحوه اتصال سه قسمت اصلی تمبک در انواع مختلف آن و در مناطق مختلف تاحدودی متفاوت است اما ویژگی های اصلی ساختاری تمبک در همه نمونه ها مشابه اند. 

  فردوسی، حکیم طوس، طبیب زبان پارسی – قسمت 37

تکنیک های اجرایی تمبک: تکنیک های اجرایی تمبک در نواحی ایران در مجموع ساده تر از تکنیک های امروزین تمبک در موسیقی کلاسیک ایران هستند. در موسیقی نواحی ایران وظیفه اصلی تمبک حفظ جریان ریتمیک ـ متریک است و نه ارائه تکنیک های دشوار و نمایشی. به همین دلیل استفاده مستقل از انگشت های هر دو دست که در تمبک نوازی موسیقی کلاسیک امروز ایران اهمیت دارد، در موسیقی نواحی ایران جایگاه درخوری ندارد. استفاده از کف دست ها، اجرای ریز و پلنگ های ساده از رایج ترین تکنیک های اجرایی تمبک در نواحی ایران به شمار می روند. 

موارد و نوع استفاده تمبک: مجالس عروسی و شادی مهم ترین عرصه حضور تمبک در موسیقی نواحی ایران هستند و تمبک همراهی کننده سازهای مختلفی چون کمانچه (شرق مازندران، لرستان، دامغان، طالقان، کرمانشاه، فارس، چهار محال و بختیاری و …) نی انبان (بندر چارک، بستک در هرمزگان)، دوزله و نرمه نای (کردستان، کرمانشاه و آذربایجان غربی) و … است. در نواحی مختلف ایران تمبک را هم نشسته و هم ایستاده و یا در حال حرکت می نوازند. در وضعیت ایستاده یا در حال حرکت، این ساز معمولاً با تسمه یا طناب به گردن یا کتف نوازنده آویزان است. در بیشتر مناطق ایران از یک تمبک در همراهی با سازهای مختلف استفاده می شود، اما اجرای موسیقی در میان کولیان بندر چارک و بستک در هرمزگان مستلزم همراهی بیش از یک تمبک است و تعداد آنگاه به ده تا دوازده تمبک می رسد. 

جنس و مواد به کار رفته در ساختمان تمبک 

بدنه: چوب های گردو، کهور، سیسم و برخی چوب های دیگر

ورق فلزی سیاه و میخ و پرچ

پوست: پوست گوسفند، بز

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد

ادامه دارد….

دیدگاهتان را بنویسید

هم‌اکنون عضو خبرنامه پیام جوان شوید

Newsletter

همراهان پیام جوان