ای وطن ای مادر تاریخ ساز ای مرا بر خاک تو روی نیاز
ای کویر تو بهشت جان من عشق جاویدان من، ایران من
نویسندگان: سید سعید زمانیه شهری و سونیا سیدالحسینی
فصل هشتم سلسله مقالات ایران باستان (جشن های باستانی)
به نام خداوند رنگین کمان
خداوند بخشنده مهربان
خداوند مهسا، حدیث و کیان
خداوند یک ملت همزبان
که این خانه مادری، میهن است
که ایران زمین، کاوه اش یک زن است
ادامه‌ی کشاورزی در تمدن ایران باستان:
ایران، سرزمینی که در دل تاریخ جایگاه والایی در شکل‌گیری تمدن‌های بشری داشته، از نخستین مناطقی است که در آن کشاورزی به صورت نظام‌مند آغاز شد. شواهد باستان شناسی، متون کهن، و یافته های حاصل از کاوش های گسترده در نقاط گوناگون کشور از جمله در حوالی کاشان، دامغان، ری، و فلات مرکزی ایران، گواه روشنی بر آن است که اقوام ساکن این سرزمین از هزاران سال پیش، نه تنها با اصول اولیه کشاورزی آشنا بودند بلکه در زمینه آبیاری، کاشت، داشت، برداشت، و حتی باغبانی نیز مهارت هایی چشمگیر داشته‌اند.
در عصر مهاجرت اقوام آریایی به فلات ایران، هدف اصلی این جابه‌جایی ها بیشتر دستیابی به اراضی حاصل خیز برای کشاورزی بود تا یافتن مراتع دامداری؛ بدین معنا که این مهاجرت ها نه فقط از جنس کوچ دامداران، بلکه بیشتر حرکتی بود از سوی کشاورزانی که در جستجوی زمین بهتر و منابع طبیعی مناسب تر بودند. بررسی های تاریخی و یافته‌های کاوش های باستان شناسی در تپه های اطراف کاشان، قدمت فعالیت های کشاورزی در ایران را به بیش از شش هزار سال پیش باز می‌گرداند.
در متون دینی زرتشتی نیز تأکید فراوانی بر ارزش و اهمیت کشاورزی به چشم می‌خورد. در بخشی از اوستا، آمده است که از میان سرزمین های گوناگون، آن زمینی بیشترین شادی را برای زمین فراهم می‌آورد که در آن بیشترین مقدار غلات، سبزیجات و میوه ها توسط پیروان راه راستی کاشته شود. این نگاه روحانی و اخلاقی به کشاورزی نشان می‌دهد که ایرانیان باستان آن را نه تنها فعالیتی اقتصادی بلکه وظیفه ای مقدس و مرتبط با نظم کیهانی می دانستند.
با نگاهی به روند توسعه تمدن در ایران می‌توان دریافت که از همان ابتدا، رشد کشاورزی با شکل‌گیری روابط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در هم تنیده بوده است. در متون ساسانی، منظومه هایی چون «درخت آسوریک» حاوی اشاره‌هایی تمثیلی به منازعه بین دامداران و کشاورزان است. در این منظومه، بز و نخل به نمایندگی از دو شیوه زندگی، به مجادله می‌پردازند و در نهایت پیروزی بز نشانگر آن است که دامداری در آن برهه تاریخی، مزیتی داشته است. این اثر نه تنها نشان دهنده نگاه فرهنگی ایرانیان به کشاورزی است، بلکه ریشه‌های عمیق این نوع تفکر در جامعه آن روزگار را نیز نمایان می‌سازد.
ایرانیان از همان آغاز تمدن، در سخت‌ترین شرایط طبیعی نیز به کار بر روی زمین پایبند بودند. آنان حتی در دوران جنگ نیز پس از پیروزی، برخلاف بسیاری از فاتحان که مزارع را تخریب می‌کردند، اقدام به بهسازی و بازسازی زیرساخت های کشاورزی می‌نمودند. احداث پل ها، راه ها، سد ها و شبکه های آبیاری از جمله اقدامات مهم آنان برای توسعه کشاورزی در سرزمین های فتح شده بود.
در مجموع، کشاورزی در ایران نه تنها بستری برای تأمین نیاز های غذایی مردم، بلکه شاخصی برای سنجش پیشرفت تمدنی بوده است. روند کشاورزی در تمامی دوران ها، اعم از دوران ماد ها، هخامنشیان، ساسانیان تا عصر حاضر، تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله شرایط اقلیمی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی قرار داشته است. این عوامل موجب شده‌اند که گاه کشاورزی رونق یابد و گاه دچار رکود شود. با این حال، پیوستگی تاریخی این حرفه در جامعه ایرانی همواره حفظ شده است.
اما درباره عصر مادها، متأسفانه اطلاعات مکتوب یا آثار مادی باقی مانده در زمینه کشاورزی چندان فراوان نیست. پژوهش های جغرافیایی و تاریخی نشان می‌دهد که در اسناد باقی مانده از آن دوران، کشاورزی کمتر مورد توجه نویسندگان و کاتبان قرار گرفته یا آثار موجود در گذر زمان از میان رفته‌اند. با این حال، باید توجه داشت که بدون وجود کشاورزی فعال و پایدار، هیچ حکومتی توان استمرار ندارد. بنابراین، عدم اشاره صریح در منابع را نمی‌توان به معنای بی‌اهمیتی کشاورزی در دوره مادها دانست.
تحقیقات باستان‌شناسی بر روی سکونت‌گاه‌های اولیه در فلات ایران نشان داده است که نخستین روستاها در این منطقه در حدود ۹۰۰۰ سال پیش از میلاد شکل گرفته‌اند. در مناطق دامنه زاگرس و شمال خوزستان، اجتماعات روستایی پا گرفتند و با گذشت زمان، این اجتماعات مسیر تکامل خود را آغاز کردند. اگرچه به دلیل عدم ارتباط گسترده بین این نواحی، فرآیند توسعه اجتماعی، اقتصادی و فن‌آوری کشاورزی با سرعتی کند پیش رفت، اما در عوض به‌صورت تدریجی و پایدار بنیان تمدنی مستحکمی را پایه‌گذاری کرد.
بر پایه شواهد، شکل‌گیری سکونت‌گاه‌های متمرکز در ایران با الگوی روستاهای فشرده و همجوار، ناشی از نیاز به امنیت، دسترسی به منابع محدود آب، و هم زیستی جمعی بوده است. این امر سبب شد تا بنیان های اولیه زندگی اجتماعی ایران بر پایه کشاورزی و سکونت روستایی نهاده شود. با ورود قوم ماد و استقرار آنان در منطقه‌ی آذربایجان امروزی، نشانه هایی از استفاده از نیروی حیوانی در کشاورزی و کاربرد ابزار های فلزی در فعالیت‌های معیشتی نمایان گردید. چنین تحولاتی زمینه ساز رشد صنایع دستی و فلزکاری، و نیز تفکیک ساده‌ی مشاغل شد؛ فرآیندی که با گذشت زمان گسترش یافته و به ساختارهای پیشرفته تر اقتصادی و اجتماعی انجامید.
با تثبیت حکومت مادها که اولین دولت رسمی ایرانی محسوب می‌شود (حدود ۵۵۰ سال پیش از میلاد)، به نظر می‌رسد کشاورزی به عنوان رکن اصلی تأمین معیشت در کنار سایر فعالیت‌های اقتصادی و نظامی مورد بهره برداری قرار گرفت، هرچند متون مستقیم درباره ی آن محدود هستند. تشکیل این دولت، به مرور زمان موجب سامان دهی بهتر سرزمین ها، استفاده هدفمند از منابع، و در نتیجه توسعه کشاورزی در گستره‌ی وسیع‌تری از فلات ایران شد.
در پایان، می‌توان گفت که اگرچه اسناد صریح و مفصل در باب کشاورزی در دوره مادها کم یاب است، اما شواهد غیر مستقیم، ساختارهای اجتماعی و آثار به جا مانده نشان می‌دهند که این فعالیت نقش بنیادینی در زیست‌پذیری و استمرار حیات اجتماعی در عصر ماد ها داشته است. همچنین پایه گذاری حکومت مرکزی توسط ماد ها، به گسترش روستا ها، تخصصی‌شدن شغل ها، و ارتقاء سطح تعاملات اقتصادی در آن دوران یاری رساند، که همه ی این موارد بدون وجود کشاورزی امکان پذیر نبوده‌اند.
ادامه دارد…
و…. سرانجام نور بر تاریکی پیروز خواهد شد و ایران، ققنوس وار و نیلوفرانه از خاکستر خویش برخواهد خواست.
بگویید آهسته در گوش باد
چو ایران نباشد تن من، مباد
