ای وطن ای مادر تاریخ ساز ای مرا بر خاک تو روی نیاز
ای کویر تو بهشت جان من عشق جاویدان من، ایران من
نویسندگان: سید سعید زمانیه شهری و سونیا سیدالحسینی
فصل هشتم سلسله مقالات ایران باستان (جشن های باستانی)
به نام خداوند رنگین کمان
خداوند بخشنده مهربان
خداوند مهسا، حدیث و کیان
خداوند یک ملت همزبان
که این خانه مادری، میهن است
که ایران زمین، کاوه اش یک زن است
کشاورزی و زراعت در ایران باستان
ایران یکی از نخستین سرزمین هایی است که در آن کشاورزی و زراعت آغاز شده است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که انسان اولیه برای نخستین بار در فلات ایران به کشت و آبیاری و پرورش دام پرداخته است.
برخلاف تصور رایج، مهاجرت آریایی ها عمدتاً در جستجوی چراگاه های جدید نبوده، بلکه هدف اصلی آن ها یافتن زمین های حاصلخیزتر برای کشاورزی بوده است.
حفاری های انجام شده در حوالی کاشان نشان می‌دهد که ایرانیان حدود شش هزار سال پیش از سامانه های کشاورزی پیشرفته‌ای برخوردار بوده اند. همچنین، یافته های باستان شناسی در نقاط مختلف ایران نشان می‌دهد که نقش درخت در مناطقی همچون ری، کاشان و دامغان به‌طور مشابه ترسیم می‌شده است، که این امر حاکی از ارتباط و تبادل دانش باغبانی میان این مناطق در آن دوران است.
مطالعات تاریخی درباره جغرافیای کشاورزی در ایران نیز گواهی می‌دهد که این سرزمین یکی از نخستین مراکز پیدایش کشاورزی و تمدن بوده است. در متون کهن ایرانی، همچون منظومه درخت آسکوریک که از دوران ساسانیان به جا مانده، اشاره هایی به تضاد میان کشاورزان و دامداران دیده می‌شود. این منظومه، که به‌صورت مناظره ای بین یک بز و یک نخل روایت شده، در نهایت به نفع بز که نماد کوچ‌نشینی و تحرک است پایان می یابد، که می‌تواند نشانگر دوران آغازین باغداری در ایران باشد.
باغداری در دوران باستان: بر اساس نوشته های گزنفون، به نقل از سقراط، در عصر هخامنشیان باغ هایی در ایران وجود داشته که پارادیس یا پردیس نامیده می شدند. واژه ای که بعدها در زبان های اروپایی به معنای “بهشت” به کار رفت. در این باغ ها، درختان با ارتفاع یکسان و در خطوط منظم کاشته می‌شدند و آبیاری آنها با استفاده از چرخ چاه های بزرگی که توسط گاو گردانده می شد، انجام می‌گرفت. از جمله میوه های مهم این دوران می‌توان به انگور، خرما و انجیر اشاره کرد.
تأثیر حملات خارجی بر کشاورزی ایران: ایران در طول تاریخ کهن خود همواره در معرض تهاجمات خارجی قرار داشته که آسیب‌های فراوانی را به بخش‌های مختلف، از جمله کشاورزی، وارد کرده است. از جمله، حمله‌ی اسکندر مقدونی موجب افول کشاورزی ایران شد و بسیاری از قنات ها، باغ ها و مزارع تخریب گردید. این وضعیت تا زمان به قدرت رسیدن اردشیر بابکان ادامه یافت، اما در دوران ساسانیان، با احیای قنات ها و حمایت از کشاورزی و دامپروری، ایران بار دیگر رونق یافت.
در منابع تاریخی از کشت انواع میو ه‌ها مانند پرتقال، سیب، انگور، خرما، به، لیمو، انار، هلو، فندق، سنجد، بادام، توت، گلابی، پسته، زردآلو، گردو، شاه‌بلوط و نیز انواع سبزیجات و گل‌هایی همچون تره، گشنیز، خیار، نرگس، یاسمن، نسترن، لاله، بنفشه، همیشه‌بهار، سوسن، نیلوفر، گل سرخ و گل زعفران در ایران سخن رفته است.
پس از سقوط ساسانیان و تا زمان حمله‌ی مغول، کشاورزی ایران دچار رکود گردید. با این حال، در این دوران برخی از سبزیجات مانند مارچوبه و گل کلم در ایران کشت و مصرف می‌شدند، اما بعدها کشت آنها منسوخ شد و تنها برخی کشاورزان به صورت محدود به تولید آنها ادامه دادند.
کشاورزی ایران در دوران ایلخانان: در پی حملات مغول و تخریب های گسترده، کشاورزی و باغداری ایران به شدت آسیب دید، اما با روی کار آمدن غازان خان در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری، تلاش‌هایی برای بازسازی و توسعه‌ی کشاورزی انجام شد. در این دوره، انواع درختان میوه و سبزیجات در سراسر ایران کشت می‌شد و باغداری رونق چشمگیری یافت. چنان‌که از اصفهان، میوه‌های مختلف به هند و آسیای صغیر صادر می‌شد و از کرمان خرما به سایر مناطق ارسال می‌گردید. در این دوران، اقلید و سورمق به‌عنوان مراکز تولید برگه‌ی زردآلو و خراسان به‌عنوان منطقه ای مهم در کشت انواع میوه ها شناخته می شدند.
متون علمی کشاورزی در ایران کهن: یکی از آثار علمی مهم این حوزه، کتاب علم فلاحت و زراعت است که در سال ۷۰۰ هجری قمری، در دوران غازان‌خان تألیف شده است. نویسنده‌ی این کتاب ناشناس است، اما در سال ۱۳۲۳ هجری قمری، عبدالغفارخان نجم الدوله آن را به‌صورت چاپ سنگی منتشر کرد. این کتاب دارای فصول متعدد و موضوعاتی همچون روش‌های حفاظت از بذرها و غلات، شیوه های کاشت درختان مثمر و غیر مثمر، خواص انگور و دیگر درختان میوه دار، شرایط کود دهی، قلمه زنی و پیوند زدن درختان است. نویسنده‌ی آن، با تکیه بر مشاهدات و آزمایش های خود، شیوه های فنی کشاورزی را شرح داده است.
دانشمندان ایرانی علاوه بر مطالعه‌ی خواص دارویی گیاهان، در توسعه‌ی ابزارهای کشاورزی نیز نقش بسزایی داشتند. از جمله، محمد اصفهانی در قرن دهم هجری قمری، در میان چهارده اختراع خود، به ساخت چرخ‌چاه خودکار یا چرخ آب اشاره کرده است که یکی از مهم‌ترین ابداعات در بهره برداری از منابع آبی محسوب می‌شود. این میراث غنی، نشان‌دهنده‌ی جایگاه ویژه‌ی ایران در تاریخ کشاورزی و باغداری جهان است، به‌گونه‌ای که بسیاری از دستاوردهای علمی و فنی ایرانیان در این حوزه، الهام بخش سایر تمدن‌ها بوده است.
در افسانه ها و اسطوره های ما مثل شاهنامه فردوسی برنج به زمان افراسیاب و شاهان پیشدادی می رسد که تاریخ آن معادل ۵۰۰۰ تا ۷۰۰۰ سال قبل از میلاد می باشد و اما غلات و کشت آن در فلات ایران به ۱۷۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ سال قبل می رسد. به استناد تاریخ، در پایان عصر حجر یعنی از ۱۰۰۰۰۰ سال پیش مردم فلات ایران و دریای خزر به طور حرفه ای کشاورزی و دامپروری می کردند و حتی ملل همسایه ی ایران مثل هندوستان و چین و کشورهای حاشیه بین النهرین از ایران علم کشاورزی را آموخته اند. عجیب هم نیست اگر برنج در بین چینی ها شایع شده باشد و بلافاصله توسط هندوستان و ایران توسعه یافته و کشت و زرع آن انجام شده باشد. بعد از پیدایش برنج و جو و بهره گیری از آنها، کشف گندم آشکار شده است. گندم یکی از قدیمی ترین و پر ارزش ترین گیاهان روی زمین می باشد، که مربوط به ۶۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می باشد. تحقیقات نشان می دهد که کشت پنبه نیز در ایران انجام می شده است و قدمت آن به دوره ی هخامنشیان برمی گردد. این گیاه که در ایران بسیار کشت و تولید می گردیده برای درست کردن لباس سربازان آن دوره مورد استفاده قرار می گرفته است. ادامه دارد…
و…. سرانجام نور بر تاریکی پیروز خواهد شد و ایران، ققنوس وار و نیلوفرانه از خاکستر خویش برخواهد خواست.
بگویید آهسته در گوش باد
چو ایران نباشد تن من، مباد
