نویسنده: سید سعید زمانیه شهری
فصل هشتم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران
مفاهیم بنیادین در موسیقی سنتی ایران
به نام خداوند رنگین کمان
خداوند بخشنده مهربان
خداوند مهسا، حدیث و کیان
خداوند یک ملت همزبان
که این خانه مادری، میهن است
که ایران زمین، کاوه اش یک زن است
ادامه‌ی اعضای خانواده سازهای ضربی ارکستر سمفونیک:
در قسمت قبل از اعضای خانواده سازهای ضربی ارکستر سمفونیک به توضیح در مورد ویبرافون، گلوکن‌اشپیل و تیمپانی پرداختیم. اکنون به ادامه سازهای ضربی می پردازیم.
۶) چایمز:
این ساز از خانواده ایدیوفون‌ها (خودصداها) و زیرمجموعه سازهای ضربی است. چایمزهای ارکستر معمولاً با نام «زنگ‌های لوله‌ای» شناخته می‌شوند. این ساز از مجموعه‌ای از لوله‌های استوانه‌ای فلزی با طول‌های متفاوت تشکیل شده است که در چهارچوبی نصب شده‌اند. برخی چایمزها دارای هجده لوله هستند، اما اغلب چایمزهای آمریکایی از بیست لوله ساخته شده‌اند. صدادهی این ساز مطابق با نت‌نویسی آن است.
چایمز دارای یک پدال است که توسط پای راست نوازنده کنترل می‌شود. صدای این ساز شباهت زیادی به ناقوس کلیسا دارد و در قطعات آرام و پرحجم تأثیرگذاری خاصی دارد. در صورتی که آهنگساز بخواهد صدای این ساز نرم‌تر باشد، باید از مضراب‌هایی با سری از جنس الیاف نخی یا پوست خام حیوانات که با پارچه پوشیده شده‌اند، استفاده کند. برای تولید صدای قوی‌تر، مضراب‌هایی با سر از پوست خام بدون پوشش به کار می‌روند که صدایی مشابه به ضربه چکش ایجاد می‌کنند. چایمز در قطعات سریع، حس ناقوس کلیسا را تداعی می‌کند، به‌ویژه اگر پدال آن فشار داده شود. اجرای «گلیساندو» از افکت‌های متداول این ساز است.
ممبرانوفون‌ها (پوست‌صداها):
صدا در این گروه از سازهای ضربی از طریق ارتعاش پوستی (طبیعی یا مصنوعی) که روی کاسه یا قاب کشیده شده است، تولید می‌شود. این کاسه‌ها یا قاب‌ها می‌توانند از دو طرف باز باشند، مانند تامبورین، یا کاملاً بسته باشند، مانند تیمپانی. برخی از این سازها دارای دو پوست هستند، مانند طبل کوچک و طبل بزرگ. ممبرانوفون‌ها معمولاً با کوبه یا دست نواخته می‌شوند.
۷) سنج:
این ساز نیز از خانواده ایدیوفون‌ها و گروه سازهای ضربی است. سنج، سازی قدیمی و اصالتاً ترکی است که از یک بشقاب فلزی توگود با برآمدگی در پشت آن تشکیل شده است. این ساز در چهار نوع جفتی، آویزان، پایه‌دار و انگشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. آهنگساز معمولاً مشخص می‌کند که نوازنده از کدام قسمت سنج برای نواختن استفاده کند، زیرا هر بخش صدایی متفاوت و تأثیر خاصی دارد.
سنج‌ها در اندازه‌های مختلف ساخته می‌شوند، از جمله:
• ۱۰ تا ۱۴ اینچ
•۱۵ تا ۱۸ اینچ
• ۱۹ تا ۲۴ اینچ
اما در برخی موارد، آهنگساز ممکن است از سنج‌هایی خارج از این ابعاد نیز بهره بگیرد.
سنج جفتی (Crash Cymbals):
این نوع سنج از دو قطعه تشکیل شده است که در هر دست یک سنج قرار می‌گیرد. برآمدگی هر قطعه دارای تسمه‌ای چرمی برای نگه داشتن سنج است. این ساز به سه روش نواخته می‌شود:
۱. کوبیدن سنج‌ها به یکدیگر با شدت بالا، که پس از ضربه، نوازنده معمولاً آن‌ها را بالای سر خود نگاه می‌دارد. شدت ضربه‌ها می‌تواند بسته به نیاز قوی یا ضعیف باشد.
۲. حرکت دادن یک سنج بر روی دیگری به حالت خراشیدن، که صدایی شبیه به فش‌فش ایجاد می‌کند.
۳. مالیدن سنج‌ها به یکدیگر برای ایجاد صدای خاص.
سنج آویزان (Suspended Cymbal):
این سنج به‌صورت معلق از یک پایه آویزان است و با چوب دستی، مضراب سرنخی (مانند مضراب ماریمبافون) یا برس‌های سیمی برای تولید صدایی نرم‌تر نواخته می‌شود. در برخی موارد، از کوبه مثلث نیز برای نواختن آن استفاده می‌شود که در این حالت صدای حاصل کاملاً فلزی است. با ضربه زدن به قسمت‌های مختلف سنج (لبه، برآمدگی، پشت و مرکز)، می‌توان صداهای گوناگونی تولید کرد.
سنج پایه‌دار (Hi-hat Cymbal):
این نوع سنج از دو قطعه سنج تشکیل شده است که به‌صورت عمودی روی یک میله فلزی نصب شده‌اند و با فشردن پدالی که با پای نوازنده کنترل می‌شود، به یکدیگر کوبیده می‌شوند. صدای حاصل از برخورد این سنج‌ها، خشک، کوتاه و کم‌دوام است. این ساز بیشتر در گروه‌های موسیقی پاپ به کار می‌رود و در ارکستر کاربرد کمتری دارد.
نوعی دیگر از سنج‌ها با نام Sizzle Cymbal وجود دارد که صدایی شلوغ و مبهم تولید می‌کند. این ساز در اندازه‌های گوناگون ساخته شده و با کوبه‌های مخصوص سنج آویزان نواخته می‌شود.
سنج انگشتی (Finger Cymbals):
این ساز از دو بشقاب فلزی کوچک تشکیل شده است که هر یک قطری حدود ۲ اینچ دارند و تن مشخصی ندارند. این ساز به دو روش نواخته می‌شود:
۱. کوبیدن دو سنج به یکدیگر برای تولید صدای فلزی.
۲. نواختن سنج‌ها با کوبه‌ای فلزی، چوبی یا پلاستیکی.
۸) مثلث:
این ساز از خانواده ایدیوفون‌ها و زیرمجموعه سازهای ضربی است. هرچند در دسته‌بندی کلاسیک، مثلث جزو سازهای بدون کوک معین محسوب می‌شود، اما اغلب یافتن مثلثی با کوک کاملاً نامعین دشوار است. مثلث‌ها در اندازه‌های گوناگون ساخته می‌شوند و هنگام اجرا، معمولاً از یک پایه آویزان شده یا با وسیله‌ای در یک دست نگه داشته می‌شوند، در حالی که با دست دیگر و به کمک میل‌های فلزی یا قطعات چوبی نواخته می‌شوند.
برخلاف ظاهر ظریف این ساز، مثلث در رنگ‌آمیزی موسیقی نقشی چشمگیر دارد. از جمله بهترین نمونه‌های استفاده از این ساز را می‌توان در آثار واگنر (در اپرای زیگفرید)، دُوُرژاک (در سمفونی دنیای جدید) و برامس (در سمفونی چهارم) مشاهده کرد. مهم‌ترین تکنیک‌های اجرایی این ساز شامل ریم و ترمولو است.
۹) سندان:
این ساز نیز از خانواده ایدیوفون‌ها و زیرمجموعه سازهای ضربی است. در حدود سال ۱۸۵۳، وردی در اپرای تراویاتا و واگنر در طلای راین از سندان در ارکستر سمفونیک استفاده کردند. هرچند سندان جزو سازهای کوبه‌ای بدون کوک معین است، اما در برخی نمونه‌ها، می‌توان نت‌های «فا» و «دو» را از آن شنید.
یکی از اجراهای معروف سندان در موسیقی کلاسیک، در سمفونی سوم باکس دیده می‌شود که صدای شکستن سنج را در اوج هیجان به نمایش می‌گذارد.
۱۰) گانگ و تام‌تام:
این سازها نیز از خانواده ایدیوفون‌ها و گروه ضربی‌ها هستند. در زبان انگلیسی، واژه گانگ برای انواع مختلفی از این سازها به کار می‌رود، در حالی که در سایر نقاط اروپا، گانگ و تام‌تام از یکدیگر متمایز در نظر گرفته می‌شوند.
تفاوت اصلی این دو ساز در شکل آن‌هاست:
• گانگ‌ها معمولاً به شکل صفحه‌ای گرد و بزرگ از جنس مس ساخته شده و روی پایه‌ای آویزان می‌شوند. صدای این ساز مهیب و غرش‌گونه است و با چوبی شبیه به چوب تیمپانی نواخته می‌شود.
• تام‌تام‌ها دارای عمق بیشتری هستند و تنوع صدای آن‌ها به اندازه و شکلشان بستگی دارد، اما همواره به‌عنوان سازی با کوک نامعین استفاده می‌شوند. صدای تام‌تام بسیار شفاف و طنین‌دار است و می‌تواند پس از ضربه، طنین زیادی ایجاد کند.
یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های استفاده از این ساز، در قطعه شهرزاد اثر ریمْسکی-کورساکف دیده می‌شود، جایی که ضربه‌ای قوی بر تام‌تام، غرق شدن کشتی سندباد را به تصویر می‌کشد.
و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.
ساقیا…، سرو چمان…، قدحت پُر مِی باد.
ادامه دارد…
