کم نبودند استادان واقعی و بزرگی در هنر موسیقی پهن دشت ایران زمین که احساس و تفکر و کار و زندگی را برای وطن خود ایران می خواستند و در حال حاضر نیز می خواهند. اینان سالیان دراز، همّ و کوشش خود را مصروف بدان داشته بودند تا از تجربیات و مطالعه هنری شان چراغی فرا راه پویندگان و مشتاقان هنر برافروزند. استادانی که سراسر عمر پر بار و جوانی خویش را صرف این مهم کردند و می کنند و با تمام این ها از دیده مردمان به دور مانده اند و چهره و نامشان را با چشم و گوش ها، انس و الفتی نیست.

سورن آراکلیان یکی از چهره های درخشان و پایه گذار هنر و صنعت ساز سازی در ایران است که در یکی از شماره های مجله موسیقی از وی چنین نقل گردیده: سورن آراکلیان در سال ۱۲۶۶ هجری خورشیدی برابر ۱۸۸۷ میلادی در تبریز پا به عرصه ی وجود نهاد. هوش و قریحه ای که در اوان کودکی از سورن بروز می کرد به خوبی می توانست نشانه ی پیروزی و پیروزی های آینده ی او باشد. سورن تحصیلات مقدماتی و متوسطه خود را در شهر تفلیس به پایان رسانید. وی نیز شاید چون هزاران نوجوان دیگر که در آستانه ی گزینش راهی برای زندگی آینده خود، مردد و دو دل می ماندند و شاید چون همان ها که عاقبت در این گزینش، از توصیه های پدر و مادر تأثیر می پذیرند و دل به دوراندیشی و مصلحت بینی آنان می سپارند، به هر سببی که باشد وارد دانشگاه امپراتوری ” نوار اسیسک ” در ” ادسا ” گردید و رشته حقوق قضایی را برای خود برگزید. گواهی فعلی آراکلیان خود مؤید نارضایی گذشته او در انتخاب رشته ای است که قبل از همه به اعضایی پولادین و قلبی بی احساس نیاز دارد. او در خود حساسیت مواجی را می دید که می بایست در مسیری مناسب به راه افتد و به ثمر برساند. با همه این راستی ها، سورن از دانشکده حقوق دانشگاه امپراتوری در ادسا به اخذ پایان نامه تحصیلی توفیق یافت. شعله اشتیاقی که در او در سوز بود تا بدانجا زبانه کشید که وی را واله و مشتاق به سوی موسیقی روی آور ساخت. سورن در پایان تحصیل حقوق هرگز نتوانست چشم از موسیقی بپوشد و دوستانش در لحظات فراغت از دانشکده تنها می توانستند در کنسرواتور تفلیس سراغی از وی بگیرند. استعداد اولیه سورن در کنسرواتور تفلیس شگرف و چشمگیر بود و از استاد مجرب و کارآزموده اش این توصیه را دریافت که به پراگ برود و استعداد و قریحه ی شایان خود را در آن جا صیقل دهد. در پراگ به تکنیک ساز انتخابی خود ویولنسل آشنا تر شد و دستی توانا بر آن یافت. اولین ثمره ی تلاش تحصیلی سورن در کوارتت ی که با همکاری دوستانش بر پا شده بود،‌ بروز کرد. کوارتت، سورن و دوستان در کنسرواتور پراگ تا سه سال فعالیت داشتند و برنامه های مرتب و جالبی به دوستداران عرضه می نمودند. در پراگ استعداد سورن به راه دیگری نیز معطوف شد.

کارل دورژاک استاد ویولن سازی و از نسب آنتوان دورژاک آهنگساز بزرگ، استادی وی را پذیرفت و در اندک زمانی با فنون و رموز ساختن و پرداختن ویولن آشنایش ساخت. سفر برلن سورن را در کار ویولن سل مجرب تر ساخت،‌ چه که یک سال تمام در آکادمی برلن و در محضر پروفسور ” یک کر ” به شاگردی نشست و از تجربه و استادی او فیضی اندوخت. پس از این سفر یک ساله سورن دوباره به ادسا بازگشت و به تکمیل معلومات حقوقی خود پرداخت. او هرگز جای شگفتی نیست، تجربه ها بدو آموخته بود که با همه ی جنجال ها و قال و مقام ها که در دنیا بر سر هنر برپاست، هرگز آن را یارایی نیست که همه ی مسئولیت ها را تحمل نماید و همه ی زندگی ها را تأمین سازد و این دنیای پر اضطراب و دغدغه طبیعتاً از یک پزشک و یا مرد حقوقی بیشتر استقبال می کند تا یک هنرمند با همه ارج و منزلتش! پس از تکمیل مطالعات حقوقی، گذشته ی درخشان سورن، موقعیتی بس مهم برایش پیش آورد.

سورن آراکلیان به ریاست کنسرواتور تفلیس برگزیده شد. در این مقام نیز انگیزه ی تلاش های فراوان گردید و به ایران وطنش بازگشت. در آن زمان به تازگی مدرسه موسیقی ای به همت کلنل علینقی خان وزیری احداث شده بود. سورن آراکلیان در سال ۱۳۱۱ هجری خورشیدی همکاری با مدرسه ی موسیقی را با ۱۵۰ ریال حقوق ماهیانه آغاز نهاد! از آن سال به بعد با چند وقفه کوتاه، آراکلیان استادی ویونسل را در مدارس موسیقی به عهده داشته است. دو سال بعد به خاطر تلاش هایش حقوقش به ۲۵۰ ریال رسید و یک سال بعد از آن به ۳۵۰ ریال و به تناسب سابقه هر سال افزونی یافت و فعالیتش گسترش پیدا نمود. از شهریور ۱۳۱۵ با توجه به تحصیل جداگانه ی او در زمینه ویولن سازی، تعمیر سازهای زهی مدرسه موسیقی نیز بدو محوّل شد. در سال ۱۳۲۰ با کمک نصرالله خان مین باشیان و کنت مشهورتر پویی به وجود آورد.

با روی کار آمدن مین باشیان تصمیمم جدیدی به مرحله اجر در آمد. چه که وی نقشه های فراوان و بزرگی برای گسترش فعالیت های هنری در ایران در سر داشت و یکی از آن جمله استخدام استادانی از اروپا بود. آقای آراکلیان از آن جا که اطلاعات مفیدی از نحوه ی کار استادان اروپایی داشت مورد شور قرار گرفت و انجام این مهم از او خواسته شد. آراکلیان به دوستان اروپایی خود در پاریس، برلن و هامبورگ نامه نوشت و همین گونه نامه ای برای زلینکا رئیس کنسرواتور پراگ. از آلمان برای هر استاد ۱۰۰۰ تومان و از پراگ ۶۰۰ تومان تقاضای حقوق شد و عاقبت ۹ تن استاد چک به پیشنهای آراکلیان به استخدام مدرسه موسیقی در آمدند. متأسفانه پس از اندک زمانی جنگ بین الملل آغاز شد و استادان چک به پراگ بازگشتند و این نقشه سودمند نیز تا حدی بلا اثر و منتفی ماند. سال ۱۳۲۲ برای آراکلیان ارتقاء مقامی در برداشت و تدریس دوره ی عالی هنرستان موسیقی نیز به او واگذار گردید. در سال ۱۳۲۳ به موجب کدورتی موقتاً از کار برکنار شد و شاید این برکناری به سود وی نیز بوده است، چه که بلافاصله به بیروت عزیمت نمود و ۵ سال در آکادمی هنری آن دیار به استادی و تدریس اشتغال داشت. سورن آراکلیان در شهریور ۱۳۲۸ به ایران بازگشت و مجدداً به استخدام رسمی وزارت فرهنگ در آمد و راه تدریس گذشته ی خود را ادامه داد. در همان سال لیسانس وی در رشته ی حقوق از دانشگاه نوار اسیسک مورد تأیید و تصدیق شورای عالی فرهنگ قرار گرفت. در سال ۱۳۳۰ کوارتت جدیدی در هنرستان به همت آراکلیان تأسیس شد و اولین برنامه ی خود را مشتمل برکوارتتی از هایدن و یک رشته آهنگ های محلی در خرداد ماه همان سال اجرا نمود. و نیز از سال ۱۳۳۰ به عضویت هیئت ممتحنه هنرستان عالی موسیقی در آمده و از سال ۱۳۳۴ عضیت شورای فنی هنرستان را نیز به دست آورده است. در سال ۱۳۳۵ آراکلیان خود مصمم شد به آلمان سفر کند و به دعوت کنگره ی بین المللی فولکلور موسیقی در جلسات آن شرکت جوید. در همین سفر از طرف هنرهای زیبای کشور مأموریت یافت که وسایل ضروری برای تأسیس یک کارگاه ویولن سازی در ایران را تهیه کند و نیز برای استخدام چهار تن استاد اتریشی اقدام نماید.

سورن آراکلیان پس از کوشش و جستجوی بسیار چند تن از نوازندگان اتریشی را برای سفر به ایران آماده و موافق ساخت. یکی از این چهار تن ” هایموتوییر ” رهبر سابق ارکستر سمفونیک تهران بود. سه تن دیگر نوازندگان سازهای بادی بودند. در بیست و چهارم مهر ماه ۱۳۳۷ آراکلیان هفتاد ساله با بیست و پنج سال خدمات صادقانه بازنشسته گردید. سورن آراکلیان در سال ۱۳۳۱ کتابی به زبان فرانسه در زمینه ی ساختمان ویولن در تهران به انتشار گذاشت که بیش از حد مورد توجه قرار گرفت.

با ارسال نسخ کتاب مزبور به بلژیک و فرانسه نامه های متعددی از هنرمندان و هنر دوستان اروپا به آدرس آراکلیان رسید که همه مشحون از تقدیر و تحسین بود. پنج سال بعد از انتشار کتاب وویلن به آلمانی برگردانده شد و در مجله ی نفیس و زیبایی در آلمان به چاپ رسید. مجله ” داس نوریک اینسترولت ” چاپ آلمان (در شماره ژانوینه ۱۹۵۷) درباره ی کتاب آراکلیان این گونه نوشت: ” این کتاب باید در کارگاه هر ویولن سازی وجود داشته باشد.” مسیو گرنیک رئیس مدرسه دولتی ساز سازی سوئیس نیز برای آراکلیان نوشت: همکار عزیز آقای سورن آراکلیان من برای تعلیم از کتاب شما استفاده می کنم، مطالبی را که در کتاب ویولن مطرح کرده اید قابل توجه است. پس از آن نام آراکلیان در زمره ی سازندگان ویولن در همه ی کتاب ها و نشریات مربوطه قرار گرفت از جمله در یک فرهنگ بین المللی ساز سازان که در بروکسل چاپ و منتشر شده است در ردیف ۸ نام سورن آراکلیان و مختصری از زندگی هنری او نمونه ی امضایش به چشم می خورد. آراکلیان اعتقاد داشت که تأسیس یک مدرسه و یا دست کم کلاسی برای تعلیم فن ساز سازی برای سرزمین ما بسیار نافع و ضروری و در عین حال مقرون به صرف است زیرا تنها تجربه توفیق کامل در ساختن سازی را تضمین نمی کند بلکه رعایت قواعد علمی و نسبت های تثبیت شده باید به صورت پشتوانه ی تجربیات یک سازنده قرار گیرد. به صورت اصولی می توان گفت که هر سازنده ساز باید قبل از همه موسیقی دان باشد و طنین، رنگ و حساسیت ساز را به خوبی بشناسد. در حال حاضر ما تنها کارگاهی داریم که باید در تکمیل آن بکوشیم.

ماده اولیه برای ساختن ساز در ایران به فراوانی در دسترس است. آن چوب افرای بسیار مرغوب است با تلاش بیشتر و با امکانات طبیعی که داریم حتی خواهیم توانست سازهای تهیه شده در ایران را به خارج صادر کنیم. ” ناگفته نماند که آراکلیان تاکنون سازهای مختلفی ساخته است که تعداد ویولن ها بیش از همه است (۳۶ دستگاه)، امروزه در دست غالب نوازندگان متبحّر ایرانی ویولن دیده می شود که نتیجه ی تجربیات و مطالعات مردی است که هم اکنون با همه ی کهولت، رنگ تندی در چشمان بی فروغش تتق می کشد، رنگی از یک غرور، غرور خدماتی صادقانه به فرهنگ و هنر میهنش ایران عزیز…

سورن آراکلیان در سال ۱۳۴۱ چشم از جهان فروبست و بدین ترتیب پرده فرو افتاده و فراز و نشیب یک زندگی فخرآفرین پس از هفتاد و پنج سال از دیده ها ناپدید گشت.

روانش شاد