گردآورنده: شهرام خبیر

از منوچهر پسر -گشن جم، برادر -زادسپرم، که با عنوان هیربد و رئیس طبقه روحانیان پارس و کرمان یاد شده و در نیمه دوم قرن سوم هجری ( نهم میلادی) می زیسته است، سه نامه و کتابی تحت عنوان- دادستان دینی- «مجموعه آراء دینی» در دست است.

نامه ها

نامه های منوچهر در رد بدعتهایی است که برادرش- زاد سپرم، در مورد ساده کردن مراسم تطهیر( برشنوم) نهاده بود و خشم بسیاری از متعصبان سنت گرا را برانگیخته بود. وی بر آن بود که این مراسم که در وندیداد ۹ بند ۱ تا ۳۶ توصیف شده، به صورت ساده تری،که در وندیداد ۸ بند ۹۹ تا ۱۰۳ تعیین گردیده، اجرا شود. نامه اول منوچهر خطاب به مردم سیرجان کرمان و نامه دوم خطاب به برادرش، زاد سپرم و نامۀ سوم، که باید آن را فتوایی دینی به شمار آورد، خطاب به بهدینان (=زردشتیان) است و تاریخ ۲۵۰ یزدگردی (برابر با ۸۸۱ م) دارد.

منوچهر برای اثبات نظر خود، علاوه بر استناد به متون دینی، به اقوال مفسران اوستا مانند -آبرگ، -سوشانس، -میدیو ماه، -آذر فرنبغ و -آذر بوزید، اشاره کرده است. در این نامه ها تسلط او را نه تنها در دانش دینی بلکه در نجوم نیز می بینیم: مانند آنچه درباره زیج شهریار و زیج هندی و زیج بطلمیوس آورده است. اما از آنجا که منوچهر در نویسندگی چیره دستی نداشته و خود نیز بدان معترف است، عبارات او همه ثقیل و طولانی و متضمن جملات فرعی بسیار است که در نتیجه درک مفاهیم را برای خواننده دشوار می کند. در نامه ها به ندرت به تمثیل و تشبیه استناد جسته است. سبک نگارش منوچهر با مقایسه با سبک ساده -زاد سپرم، نمایانگر تفاوت طرز اندیشه این دو برادر روحانی است. اهمیت این نامه ها در احتوای آنها بر مطالب دینی و اصطلاحات خاص آنهاست و طبعاً از لحاظ ادبی ارزش چندانی ندارد. در نوشته های منوچهر برای اثبات حقانیت مطلبی، همیشه به کتب دینی و اقوال روحانیان صاحب رأی استناد شده و نوشته های او از استدلالهای منطقی خالی است.

دادستان دینی

دادستان دینی، به معنی مجموعه آرای دینی است و شامل پاسخ های منوچهر به ۹۲ سؤالی است که آنها را- مهر خورشید پسر آذرماه، و بهدینان دیگر از او کرده اند. کتاب با مقدمه ای شروع میشود که دارای نثر پیچیده ای است. از فحوای این مقدمه بر می آید که این سؤالات را به صورت مکتوب برای منوچهر فرستاده اند و وی پس از مدتی، در فرصت مناسب، به آنها پاسخ داده است. از همین مقدمه استنباط می شود که منوچهر در هنگام نوشتن این پاسخ ها در شیراز به سر می برده است. تاریخ دقیق نگارش کتاب معلوم نیست. مطالب دادستان دینی متنوع و گوناگون است: مانند مطلب مربوط به آیین های دینی، قوانین و حقوق، آفرینش و موجودات ما بعد الطبیعه، بهشت و دوزخ و رستاخیز، کارهای نیک و گناهان و اندرزها .خلاصه ای از مطالب کتاب را در زیر می آوریم:

پرسش های ۱ تا ۳: درباره «مرد راستکار» است که به عنوان صفت، برای گیومرث- پیش نمونه انسان و مظهر انسان کامل، به کار میرود. در این سه بخش به این سؤالات که چرا گیومرث از آفریدگان دیگر، مانند خورشید و ماه و آتش برتر است و وظیفه او در جهان چیست، پاسخ داده شده و خرد مهمترین دلیل برتری انسان به شمار آمده است. پرسشهای ۴ و ۵ : درباره توجیه رسیدن آزارهای گوناگونی است که به بهدینان می رسد، و پرسش ۶ : درباره علت آفریده شدن انسان به صورت «گیتی» (مادی، مرئی) است. پرسشهای ۷ و ۸ : درباره خیرات برای شخص در گذشته است. پرسش های ۹ و ۱۰ و ۱۱: درباره افزایش فایده کار نیک است. پرسشهای ۱۲ و ۱۳: درباره رسیدگی به اعمال روان و عقوبتهای آن پس از مرگ است. پرسشهای ۱۴ و ۱۵ و ۱۶ و ۱۷: درباره سپردن لاشه انسان به سگ و پرندگان است. پرسشهای ۱۸ تا ۲۴: درباره سرنوشت انسان پس از مرگ است. پرسشهای ۲۵ و ۲۶ و ۳۰ تا ۳۳: درباره بهشت و دوزخ است. پرسش های ۲۷ تا ۲۹: درباره آیینهای دینی پس از درگذشت است. پرسش های ۳۴ تا ۳۶ : درباره پایان جهان و رستاخیز است. پرسش ۳۷ : درباره اندازه کارهای نیک است. پرسش ۳۸ و ۳۹ : دربارۀ بستن کستی( یا کشتی= کمربند دینی) و دلیل بستن آن و پوشیدن سدره ( پیراهن دینی )است. پرسشهای ۴۰ و ۴۱: درباره اعتقاد به دین مزدیسنی و بی اعتقادی بدان؛ پرسش ۴۲: درباره آیین «درون»؛ پرسش های ۴۳ تا ۴۶: درباره دستوری، موبدی -هیربدی، و شاگردی؛ پرسش ۴۷: درباره اجرای آیین های دینی؛ ۴۸: درباره احتکار غلات؛ پرسشهای ۴۹ و ۵۰: درباره فروش می به غیر زردشتیان و نوشیدن می خارج از پیمان ( =اندازه)؛ پرسش ۵۱: درباره دبه در آوردن در معامله؛ پرسش ۵۲: درباره معامله با کافران؛ پرسشهای ۵۳ و ۶۱: درباره مسائل مربوط به ارث؛ پرسش های ۵۴ تا ۶۰: درباره قیمومت؛ پرسش ۶۲: درباره مجاز و غیر مجاز بودن گرفتن دارایی از کافران؛ پرسش ۶۳: درباره -کیومرث و -مشی و- مشیانه؛ پرسش ۶۴: درباره ازدواج با نزدیکان؛ پرسش ۶۵: درباره دست مزد اجرای آیین های دینی؛ پرسش ۶۶: درباره رنگین کمان؛ پرسش ۶۷: دربارۀ صور ماه؛ پرسش ۶۸: درباره خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی؛ پرسش ۶۹: درباره زلزله؛ پرسش ۷۰: درباره بخت و اقبال و عمل؛ پرسش های ۷۱ تا ۷۶: درباره گناه لواط؛ پرسش ۷۷: درباره روسپیگری؛ پرسش ۷۸: درباره گناه آشامیدن آب بدون خواندن دعاء؛ پرسشهای ۷۹ و ۸۰: درباره مراسم دینی «گینی خرید »که پس از مرگ برای شخص در گذشته انجام می دهند؛ پرسش ۸۱: درباره روحانیی که پول بگیرد، که مراسم دینی را به جای آورد، ولی این کار را نکند؛ پرسش ۸۲: درباره این که مرد روحانی مغ (مرد) اجرای مراسم «هماگ دین» و دیگر آیین ها را بپذیرد یا نه؛ پرسشهای ۸۳ تا ۸۸: درباره دست مزد اجرای آیین های دینی و نذورات، برای آتش و امور دیگر؛ پرسش ۸۹: درباره -بی مرگان؛ پرسش ۹۰: درباره ساخت آسمان؛ پرسش ۸۹: درباره آبها و رودها؛ پرسش ۹۲: درباره -تیشتر ستاره باران، و نقش آن در ایجاد باران. در پایان کتاب اندرزهایی، که در آغاز کتاب ششم دینکرد نیز آمده، نقل گردیده و به دنبال آنها اندرزهای دیگری خطاب به بهدینان آمده است. در بسیاری از پرسش ها، مسائلی که زردشتیان در جامعه برابر مسلمانان قرون اولیه اسلامی با آن روبرو بوده اند، مطرح شده است و کتاب از این جهت اهمیتی خاص دارد.

روایات پهلوی

با متن -دادستان دینی، در نسخ خطی، متنی همراه می آید که معروف به -روایات پهلوی، است. در نسخه های خطی عنوانی برای این کتاب ذکر نشده است و اطلاق چنین عنوانی بر این کتاب، بر قیاس متون مشابهی بوده که به فارسی زردشتی در دست است: مانند -صد در نثر، صد در بندهشن، و- روایات داراب هرمزدیار.
کتاب مقدمه ای ندارد و گردآورنده، مطالب را پشت سر هم آورده و- دابار، تهذیب گر متن، آن را به ۶۵ فصل تقسیم کرده است. گردآورنده آن معلوم نیست. از آنجا که فصل های ۱ تا ۶۲ در نسخه های خطی، پیش از- دادستان دینی، آمده و فصلهای ۶۳ تا ۶۵ پس از آن و در پایان هر قسمت، جمله «به پایان رسید» ذکر شده، شاید بتوان پنداشت که کتاب دو گردآورنده داشته است. زمان تألیف کتاب معلوم نیست، ولی از مقایسه آن با کتاب های تألیف شده در قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری (قرن نهم و نیمه اول قرن دهم میلادی) و با در نظر گرفتن نثر صحیح و استوار کتاب، می توان نتیجه گرفت که این کتاب نیز در همین زمان گردآوری نهایی شده است.

روایات پهلوی متضمن مطالب گوناگونی است که به اختصار می توان آنها را چنین بر شمرد: تقویم (-فروردگان ،یا روزهای پایان سال: فصل ۱)؛ آیین های دینی: مانند- درون ،-یسنا، -ویسپرد،- دوازده هماست، -همادین، -میزد، -گاهنبار ،نذر، قربانی؛ ستایش خورشید، توبه؛ خواندن ورد -اهونور؛ شرایع و قوانین دینی ( مانند وضع خانه ای که کسی در آن مرده باشد: ازدواج؛ ازدواج با نزدیکان؛ تماس با نسو ( = لاشه و مانند آن)؛ گواهی؛ فروش برده به کافر؛ طلاق؛ انواع آتش و مراقبت از آن؛ بازرگانی؛ زن و فرزند؛ کارهای نیک و گناهان (مانند پیمان شکنی)؛ تاوان کارهای بد؛ کشتن گوسفند؛ ثواب کشتن جانوران موذی و گناه کشتن جانوران مفید؛ گناهان مرگ ارزان؛ دیو پرستی و بت پرستی و غیره؛ اندرزها و دستورها: مانند تأثیر گناهان در اندام های گوناگون آدمی، نرمی و درشتی، پیری؛ راستی و رادی؛ تأخیر؛ تباهی روان آدمی؛ نفرین گاو و اسب و هوم؛ دوستی با کافران؛ آفرینش جهان؛ حیوانات از نوع سگ؛ سرنوشت انسان پس از مرگ، رستاخیز و پایان جهان، بهشت و دوزخ؛ مطالب مربوط به عالم بالا: مانند رعد و برق و شهاب ثاقب؛ داستانها و اساطیر: مانند داستان گرشاسب، جمشید؛ زردشت؛ زردشت و گشتاسب؛ ساخت -کنگدز؛ -مشی و -مشیانه؛ فرهنگ عامه؛ مانند افسون تب، خواص مهره ها؛ و مطالب تعلیمی مانند علم اورمزد بر همه چیز و توضیح درباره دعای اهونور. فصل ۶٢ کتاب تماماً اندرزنامه ای است منسوب به آذرباد مهر سپندان، موبدان موید زمان شاپور دوم ساسانی.