نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل هفتم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

مفاهیم بنیادین در موسیقی سنتی ایران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است

هارمونیک ها (harmonics):

تولید هارمونیک با لمس در فاصله چهارم درست همانطور که قبلاً اشاره شد بهترین راه تولید هارمونیک های مصنوعی برای کارهای ارکستری است و در این روش، هارمونیک تولید شده، دو اکتاو بالاتر از نت پایه (گرفته شده) است.

تولید هارمونیک با لمس در فاصله پنجم درست:

در این روش، نت هارمونیک تولید شده، یک اکتاو و یک پنجم درست بالاتر از نت پایه (گرفته شده) است.

تولید هارمونیک با لمس در فاصله سوم بزرگ:

در این روش، نت هارمونیک تولید شده، دو اکتاو و یک سوم بزرگ از نت پایه گرفته شده است. لازم به ذکر است که لمس در فاصله ششم بزرگ نیز، نت هارمونیکی به فاصله دو اکتاو و یک سوم بزرگ بالاتر از نت پایه تولید می کند.

ویولن سولو (the solo violin):

ویولن همواره ساز سولوی مورد علاقه بسیاری از آهنگسازان بوده است. تقریباً تمام استادان موسیقی ارکستری، از دوره باروک تاکنون، کنسرت های ویولن بی شماری برای نشان دادن ظرفیت های فوق العاده این ساز خلق کرده اند. لازم است هنرجویان با این شاهکارها از آهنگسازانی مانند: باخ ، موتسارت، بتهوون، مندلسون، برامس، دوورژاک، چایکوفسکی، بروخ، لالو، شوئنبرگ، برگ، استراوینسکی، بارتوک، پروکو فیف، پندرسکی و … آشنا باشند.

تکنیک های دیگر ویولن:

ویولن اگر چه یک ساز چابک و قابل است ولی در پرش های سریع و بلند، محدودیت هایی دارد، به خصوص اگر پرش از محدوده های خیلی پایین به محدوده های خیلی بالا باشد. البته یک سولیست از عهده این پرش ها به نحوی بر می آید. در اینگونه پرشها باید پوزیسیون دست چپ کاملاً عوض شود و گاه عبور از سیم ها باید نرم و بدون صدا صورت گیرد. بیشتر نوازندگان زبردست، در اجرای پرشها حس خوبی از اجرای لگاتو را ایجاد می کنند.

بعضی از این مشکلات شامل:

۱ـ پرش های بلند روی یک سيم

٢- پرشهای بلند بین محدوده های دور می باشد.

پاساژهای کروماتیک: تمام نت های کروماتیک از «سل پایین» روی سیم «سل» تا بالاترین محدوده را در ویولن به راحتی می توان نواخت. معمولاً نوازنده برای اجرای نت های کروماتیک از یک انگشت استفاده می کند.

٢) ویولا: اين ساز از خانواده سیمی ها (کوردوفون chordophone) زير گروه، زهی ها است.

چگونگی ارتعاش هوا:

با کشیدن آرشه روی سیم، هوا مرتعش، و صدا تولید می شود. ویولا سازی زهی آرشه ای محسوب می شود. این ساز که دقیقاً همانند ویولن ساخته شده و کمی از آن بزرگتر است مدتها در سایه ویولن قرار داشت تا اینکه سرانجام توانست امکانات گسترده تکنیکی خود را نشان دهد. در اواخر قرن هجدهم آهنگسازان به رنگ تن ملایم و خاص این ساز توجه کردند و سرانجام به اهمیت واقعی آن پی بردند. همانطور که گفته شد این ساز کمی (حدود سه تا چهار اینچ) از ویولن بزرگتر است و این امر باعث میشود دست بیشتر کشیده شود و فواصل را دقیق اجرا کند. کشیدگی دست چپ، به خصوص در پوزیسیون های بالاتر بیشتر است. ویولا در اندازه های مختلف وجود دارد و امروزه نوازندگان ویولا سازهایشان را نسبت به اندازه دست چپ خود انتخاب می کنند. با اینکه اجرای تریلها ـ آرشه کشی، هارمونیک ها ـ آرپژها و آکوردهای دوتایی و سه تایی و چهارتایی در ویولا، به همان اندازه ویولن امکان پذیر است اما بسیاری از استادان بزرگ گذشته، ویولا را نادیده گرفته اند که شاید دلایل اصلی آن چنین باشد:

۱ـ استادان و موسیقیدانان قرن هجده برای چهار صدای جداگانه سـازهای زهی، به ندرت چیزی می نوشتند.

۲ـ بسیاری از نوازندگان ویولا قبلاً مدتها ویولونیست بوده اند. اگر چه باخ و موتسارت گاهی کارهای سولو برای ویولا نوشته اند اما برلیوز اولین کسی بود که صدای ویژه ای در کارهای ارکسترال به این ساز داد.

کوک، محدوده صوتی و انگشت گذاری: برای ویولا معمولاً در کلید دو خط سوم نوشته می شود اما گاه برای پرهیز از خطوط حامل کمکی، نتهای بالایی در کلید سُل نوشته می شوند.

نت نویسی ویولا: محدوده صوتی تمام فواصل کروماتیک میانی اجرای نتهای بالاتر، در منطقه بالا، بستگی به تسلط و توانایی نوازنده دارد.

برخی تفاوت های ویولن و ویولا که آنها را در ارکستر متمایز می کند:

۱- آرشه ویولا از آرشه ویولن سنگین تر است.

۲ـ سیم ها در ویولا ضخیم تر و نسبت به آرشه مقاوم ترند و یک حرکت محکم ( قرص ) را برای تولید صدا می طلبند . آرشه کشی های سبک تر و نرم نیز امکان پذیر است اما اجرای آنها کمی مشکل تر است

٣- اجرای هارمونیک ها آسان تر است زیرا در سیم های محکم تر، هارمونیک های مطمئن تری ایجاد می شوند.

انگشت گذاری: روش انگشت گذاری در انگشت اول ویولا شبیه ویولن است و آکوردهای چند صدایی در ویولا نیز قابل اجرا  هستند. پوزیسیون دوم انگشت دوم پوزیسیون دوم تمام مباحثی که در ویولن درباره انگشت گذاری انگشت اول کروماتیک، پیتزیکاتو و دیگر افکت های رنگی گفته انگشت اول شد در ویولا نیز کاملا صادق اند.

نواختن روی یک سيم:

سیم دو (C): این سیم، تنها سیم از چهار سیم ویولا است که در ویولن نیست و به صدای ویولا شخصیت ویژه ای داده است.

سیم سل و سیم ر (G , D): به این دو سیم، سیم های همراهی می گویند زیرا نوازنده های ویولا بسیاری از فیگورهای همراهی کردن را با این سیم ها اجرا می کنند. از این سیمها برای تولید کیفیت تیره نیز می توان استفاده کرد.

ویولای سولو (the solo viola):  استادان دوره باروک، کنسرتوهای زیادی برای ویولا نوشته اند و برخی آهنگسازان پیش از کلاسیک نیز از این امر پیروی کرده اند اما بعد از این دوره، بجز سمفونی کنسرتانت برای «ویولن و ویولا» اثر موتسارت و قسمت سولو در هارولد در ایتالیا (Harold in Italy) اثر برلیوز، سولوهای قابل ملاحظه ای برای این ساز تا زمان واگنر و اشتراوس در اواخر قرن نوزده نوشته نشده اند. در قرن بیست ویولا تقريباً وضعیت یکسانی با خویشاوندان خود در گروه سازهای زهی آرشه ای پیدا کرد و آثاری مانند سونات برای فلوت، ویولا و هارپ اثر دبوسی و کنسرتو ویولاهای بارتوک و والتون نوشته شدند.

٣) ویولن سل:  اين ساز از خانواده سیمی ها (کوردوفون chordophone) زير گروه زهی ها ست.

چگونگی ارتعاش هوا: با کشیدن آرشه روی سیم، هوا مرتعش، و صدا تولید می شود. ویولن سل، هم صدای تنور و هم صدای باس خانواده زهی های آرشه ای است. برخلاف ویولن و ویولا که بر سمت چپ شانه نوازنده قرار می گیرند و با چانه نگهداری میشوند، ویولنسل به دلیل اندازه بزرگ آن، بین زانوها قرار می گیرد و با یک پایه که به انتهای ساز وصل است روی زمین تکیه داده می شود. دسته ویولنسل بالای شانه چپ نوازنده قرار می گیرد و نوازنده در حالت نشسته این ساز را می نوازد. کوک، محدوده صوتی و انگشت گذاری ـ کوک ویولنسل موسیقی برای ویولن سل در کلید « دو » یا « فا » و یا « سل » نوشته میشود .

اجرای نت های بالاتر، در منطقه بالا، بستگی به تسلط و توانایی نوازنده دارد.

انگشت گذاری: به دلیل بزرگ تر بودن اندازه ویولن سل نسبت به ویولن و ویولا، انگشت گذاری در این ساز متفاوت است. در پوزیسیون اول، محدوده معمولی بین انگشت اول و چهارم، یک سوم است و انگشت دوم فقط فواصل نیم پرده ای را اجرا می کند. هر چه که دست به طرف پوزیسیونهای بالاتر حرکت می کند فاصله فیزیکی بین فواصل کاهش می یابد و همه چهار انگشت معمولاً به کار گرفته می شوند. به دلیل رها بودن دست چپ نوازنده ویولن سل از فشار نگهداری ساز، او می تواند در پوزیسیونهای بالاتر، از انگشت شست استفاده کند. استفاده از شست روی پارتیتور با علامت و مشخص میشود.

کیفیت نت ها: سیم ر (D) در این ساز بسیار گیرا است و کیفیت گرم و تغزلی دارد و سیم لا (A) درخشنده ترین سیم و بسیار نافذ است. سیم دو (C) که پایین ترین سیم است، به خاطر وزن و ضخامتش رساترین باس را دارد. ویولنسل تکنیک های ممکن در ویولن یا ویولا را می تواند اجرا کند.

هارمونیک ها: روش تولید هارمونیکهای طبیعی در ویولنسل شبیه به بقیه زهی ها است. هارمونیکها در ویولنسل، به دلیل بزرگتر بودن طول و وزن بیشتر سیم ها در این ساز، مطمئن تر هستند. تکنیک لمس در فاصله چهارم برای کارهای ارکستری بسیار موفق است و بهترین کیفیت را در هارمونیکهای طبیعی تولید می کند. این تکنیک با انگشت شست و انگشت سوم و چهارم در تمام محدوده های این ساز اجرا میشود.

سولو برای ویولن سل در کنسرت ها و ارکستر: نمونه های کنسرتو ویولنسل، از آهنگسازان دوره باروک تا قرن بیستم بسیار دیده میشوند و بعضی نمونه های برجسته آنها توسط آهنگسازانی چون بو کرینی، هایدن، بتهوون، شومان، برامس، دوورژاک، چایکوفسکی، لالو، ويكتور هربرت، بلوخ، هیندمیت، باربر، والتون، لوتوسلافسکی، پندرسکی، استفان آبرت، کریستف رز و یوهان تاور خلق شده اند.

ویولن سل در ترکیب با سازهای دیگر: ترکیبهایی که بسیار استفاده میشوند عبارت اند از: ترکیب ویولنسل و کنترباس ترکیب ویولنسل و فاگوت ترکیب ویولنسل و کلارینت یا کلارینت باس ترکیب ویولنسل و هورن ترکیب ویولنسل پیتزیکاتو با تیمپانی. ادامه دارد…

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد….