نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل هفتم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

مفاهیم بنیادین در موسیقی سنتی ایران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است 

هارمونیک ها:  تاکنون درباره تولید صدا، با استفاده از سیم دست باز و یا فشار سیم با انگشت بحث کرده ایم اما تمام سازهای زهی قابلیت تولید دو نوع دیگر از صداها را نیز دارند که اصطلاحاً «هارمونیک های طبیعی» و «هارمونیک های مصنوعی» نامیده می شوند. باید توجه داشت که از همین کلمه «هارمونیک» در سازهای دیگر مانند بادی برنجی ها استفاده می شود و بهتر است که با معنی واحد و یکسان این واژه در همه جا آشنا شوید.

هارمونیک های طبیعی

(natural harmonics):

هارمونیک های طبیعی نت هایی هستند که با لمس آهسته سیم آزاد در نقاط مختلف تولید می شوند. تولید هارمونیک های بالاتر از هارمونیک ششم، هفتم، هشتم و نهم در ویولن، همچنین تولید هارمونیک های تا شانزدهم در ویولنسل و کنترباس امکان پذیر است زیرا طول سیم ها و ضخامت آنها بیشتر است. البته هارمونیک های طبیعی دیگری را نیز با روش های مختلف دیگر می توان در سازهای زهی تولید کرد.

نت نویسی هارمونیک های طبیعی:

برای نگارش هارمونیک های طبیعی از دو روش استفاده می شود. قرار دادن یک دایره تو خالی کوچک در بالای نتی که لازم است به صورت هارمونیک تولید شود و یا استفاده از شکل یک نت، با سر لوزی شکل در محلی که باید سیم لمس شود. بعضی هارمونیک ها ممکن است از دو سیم تولید شود: که این را هم می توان از سیم G و یا سیم D تولید کرد. بنابراین گاه لازم است سیمی را که باید هارمونیک طبیعی از آن تولید شود مشخص کرد. مثلاً اگر نت هارمونیک روی سیم G مد نظر باشد، از واژه sul g به معنای «روی سیم سل» استفاده می شود و یا سیم را با اعداد رومی مشخص می کنند که در اینجا IV (پایین ترین سیم) است.

هارمونیک های مصنوعی:

انگشت اول نتی را می گیرد و همزمان، نت چهارم درست بالاتر از نت گرفته شده را با انگشت چهارم لمس می کند. در ویولن سل تولید هارمونیک های مصنوعی، به این صورت است که نوازنده، به جای انگشت اول، نت واقع بر روی سیم را با انگشت شست می گیرد و با انگشت سوم یا چهارم فاصله چهارم درست از شست را لمس می کند. از آنجا که تولید هارمونیک های مصنوعی در کنترباس، به دلیل بزرگ بودن فواصل انگشت گذاری دشوار است چنین کاری پیشنهاد نمی شود. البته بعضی آهنگسازان معاصر در کارهای سولو از آن استفاده کرده اند.

نت نویسی هارمونیک های مصنوعی:

استفاده از شکل معمول نت نویسی و قرار دادن یک نت با سر لوزی شکل، به فاصله چهارم درست بالاتر از نت با شکل معمولی بدین صورت که انگشت اول نتی را می گیرد و همزمان، نت چهارم درست بالاتر از نت گرفته شده را با انگشت چهارم لمس می کند. در ویولن سل تولید هارمونیک های مصنوعی، به این صورت است که نوازنده، به جای انگشت اول، نت واقع بر روی سیم را با انگشت شست می گیرد و با انگشت سوم یا چهارم فاصله چهارم درست از شست را لمس می کند. از آنجا که تولید هارمونیک های مصنوعی در کنترباس، به دلیل بزرگ بودن فواصل انگشت گذاری دشوار است چنین کاری پیشنهاد نمی شود. البته بعضی آهنگسازان معاصر در کارهای سولو از آن استفاده کرده اند.

تکنیک های جدیدتر سازهای زهی:

در طول پنجاه سال گذشته ابداعات زیادی در تکنیک سازهای زهی انجام گرفته اند. در اینجا به برخی از آنها که بیشتر معمول هستند اشاره می شود:

۱ـ کشیدن آرشه در پشت خرک، بین خرک و سیم گیر. نواختن تمام چهار سیم پشت خرک سه سیم دو سیم یک سیم می توان پشت خرک col legno نیز نواخت.

۲ـ کشیدن با موی آرشه یا ضربه زدن با چوب آرشه که علامت آن ۴ + است. اگر از نوازنده خواسته شود که روی سیم گیر با چوب آرشه بنوازد باید واژه battute در پارتیتور ذکر شود.

۳ـ ضربه زدن یا ضربه آهسته روی بدنه ساز با انگشت یا بندانگشت که علامت آن – است.

۴ـ اجرای لرزش های زیاد که علامت آن ” هـ نواختن با انگشت بدون آرشه کشیدن در طول سیم.

۵ـ اجرای پیتزیکاتو با مضراب یا شانه موی آرشه که علامت آن ۴ است.

۶ـ آرشه کشیدن نزدیک شیطانک تا نزدیک خرک، برای تولید صدایی شبیه به ویولا.

اعضای خانوادۀ سازهای زهی آرشه ای:

١) ویولن: این ساز از خانواده سیمی ها (کوردوفون chordophone) زیر گروه، زهی هاست.

چگونگی ارتعاش هوا:

با کشیدن آرشه روی سیم، هوا مرتعش و صدا تولید می شود. ویولن شاید معروف ترین ساز در بین تمام سازهای ارکستر سمفونیک باشد. این ساز که کوچکترین عضو خانواده سازهای زهی آرشه ای است حدود ۱۵۵۰ میلادی با اقتباس از فیدل (کمانچه)، ربک و «لیرادا براچیو» ی قرون وسطی ابداع شد. جزئیات تکامل این ساز کاملا روشن نیست اما ویولن های اولیه هم دارای چهار سیم، گوشی کوک در کنار دسته، جدارهای کنگره دار و شیارهای صوتی مانند بودند و اختلاف زیادی با ویولن های امروزی نداشتند. در ایتالیا از قرن شانزدهم ساختن ویولن آغاز شد و بعدها توسط استرادیواری (Stradivari)، گوارنری (Guarneri) و آماتی (Amati) به اوج شکوفایی خود رسید. در طول قرن هجدهم نوازندگان چیره دست و آهنگسازانی چون ویوالدی و تارتینی، گستره وسیعی به تکنیک نواختن این ساز بخشیدند. ویولن در محدوده سوپرانوی بخش سازهای زهی آرشه ای است و هنگام نواختن، آن را روی شانه چپ می گذارند و با سمت چپ چانه، و از قسمت پایین با بازو و دست چپ، آن را (از گردن ساز) نگه می دارند. تمام تکنیک ها و افکت های رنگی گفته شده، در این ساز قابل اجرا هستند.

کوک، محدوده صوتی و انگشت گذاری: موسیقی برای ویولن در کلید سل نوشته می شود. اعداد رومی بالای خطوط حامل در شکل زیر، نشان دهنده سیم های ویولن هست.

محدوده صوتی:

محدوده کاربرد ویولن (بدون استفاده از هارمونیک ها) از G تا E است اما در موسیقی های تک نوازی یا در ارکستر مجلسی تا B یا حتی بالاتر از آن نیز امکان پذیر است. باید توجه داشت که کنترل کوک دقیق در محدوده خیلی بالا در هر نوع ساز زهی مشکل است. در دورهٔ کلاسیک، محدوده ویولن تا A بود. بعد از پوزیسیون هفتم، جایی که نت «لا» بالاترین نت است فضای بین انگشت ها کوچک تر می شود.

نواختن روی یک سیم:

اگر آهنگساز و یا ارکستراتور نیاز داشته باشد بخشی منحصراً روی یک سیم نواخته شود، آن بخش باید با واژه sul به اضافه نام سیم ذکر شوند، مثلاً sul D یا sul A. فرانسوی ها بیشتر ترجیح میدهند از اعداد رومی استفاده کنند و این قاعده برای تمام سازهای این خانواده صدق می کند.

سیم سل (G):

سیم شل ضخیم ترین و رساترین سیم از چهار سیم ویولن است. همانطور که نوازنده به پوزیسیون های بالاتر در این سیم می رود، به علت کوتاه تر شدن ویبراسیون (لرزش)، صدا گرفته تر می شود.

آکوردهای چندصدایی (multiple stops):

در کارهای ارکستری معمولاً راحت ترین آکوردهای دوتایی استفاده می شوند، به ویژه برای افکت های آکوردی یا قطعات پرصدا. از آنجا که ارکستر سمفونیک حداقل شانزده ویولن اول و چهارده ویولن دوم دارد قسمت هایی که برای یک نوازنده نواختن آنها مشکل است با divisi آسان می شوند.

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد…