گردآورنده: شهرداد خبیر

برگرفته ازکتاب “از کودتا تا سقوط”

اول سپتامبر 1939 نیروی نظامی آلمان مرز لهستان را درهم شکست و بدنبال آن جنگ جهانی دوم آغاز شد. گر چه لهستان سی میلیون نفوس و یک ارتش بزرگ داشت، چون فاقد مرزهای پدافندی بود، نتوانست در برابر قدرت هوایی و واحدهای مکانیزه آلمان مقاومت کند.

به محض شروع حمله آلمان به لهستان دولتهای بریتانیا و فرانسه به آلمان اعلان جنگ دادند اما تنوانستند با کمکهای مادی خود لهستان را پشتیبانی کنند و روسها با عقد قرارداد جدیدی با آلمان به جای اتحاد با دولتهای انگلیس و فرانسه راه مخالفت اختیار نمودند. در طی یک ماه قوای لهستان در حلقه محاصره افتاد و متلاشی شد و بر اثر آن نیمه غربی لهستان را دولت آلمان و نیمه شرقی آن را  نیروی شوروی اشغال کردند.

روز 11 شهریور 1318 که خبر حمله آلمان به لهستان در تهران انتشار یافت، بلافاصله اعلامیه ای به شرح زیر از طرف وزارت کشور صادر گردید:

«در این موقع که متأسفانه نائره جنگ در اروپا بر پا شده است به بیگانگانی که در ایران به هر عنوان زیست می نمایند لزوماً آگهی داده می شود که از ابراز هر گونه احساساتی که منافی بی طرفی کشور ایران باشد جداً خودداری کرده و متوجه باشند که مبادا بر خلاف مقررات بی طرفی حرکتی از آنها ناشی شود.»

روز بعد نیز یک بیانیه رسمی از طرف نخست وزیر به شرح زیر صادر گردید:

«در این موقع که متأسفانه نائره جنگ در اروپا مشتعل گردیده است، دولت شاهنشاهی ایران به موجب این بیانه تصمیم خود را به اطلاع عموم می رساند که در این کارزار بی طرف مانده و بی طرفی خود را محفوظ خواهد داشت.»   نخست وزیر محمود جم

حقیقت امر این است که هیتلر در اروپا پس از انشلوس و تجزیه چکسلواکی به فکر از بین بردن دالان «دانتزیک» برآمده بود و دستگاه تبلیغاتی «گوبلز» سکنه آلمانی مقیم خاک لهستان را هر روز به اغتشاشات و تظاهرات مصنوعی وا می داشت. و سرانجام در ظرف 18 روز نیروی لهستان از پا درآمد. در انگلستان چمبرلن که مساعیش برای حفظ صلح عقیم مانده بود کنار رفت و زمام امور آن کشور بدست وینستون چرچیل سپرده شد. در ماه آبان 1318 دوره دوازدهم تقنینه افتتاح شد و در پایان تشریفات در همان مجلس شاه دکتر متین دفتری را که وزیر دادگستری بود، مأمور تشکیل دولت کرد و آقای جم به وزارت دربار منصوب شد. در واقع پس از سالها که از عزل تیمورتاش می گذشت وزیر درباری در میان نبود و دربار به وسیله ادیب السلطنه سمیعی اداره می شد. انتخاب دکتر متین دفتری که سابقه خدمت در سفارت آلمان در تهران را داشت و زبان آلمانی را می دانست بین سیاسیون چنین تعبیر شد که رضاشاه می خواهد دوستی آلمانها را جلب نماید تا در آن موقع که برای صنعتی شدن کشور و ایجاد کارخانجات و بویژه ذوب آهن سفارشهای زیاد به آلمان داده شده بود وقفه ای در تحویل آنها رخ داده نشود. آلمانها هم اطمینان دادن که با وجود جنگ همه سفارشهای ایران بدون تأخیر حمل و تحویل خواهد شد. روابط ایران و شوروی بصورت بسیار عادی می گذشت و فعالیت سفیر شوروی در تهران ظاهراً جنبه تشریفاتی داشت. ولی در همان حال یک هیئت بازرگانی ایران برای عقد قرارداد بازرگانی به مسکو رفته بود و همین قرارداد پایه روابط بازرگانی دو کشور شد. در این اوان روزی سفیر شوروی به وزارت امور خارجه ایران مراجعه کرده و از غیبت طولانی رایزن سفارت یعنی «کاتاشوف» اظهار نگرانی نمود. دستگاه شهربانی با مراقبتی که نسبت به فعالیت همه روسها و حتی رفت و آمد همه کارمندان سفارت داشت این ادعای سفارت شوروی را با تردید تلقی کرد و چون خود روسها هم موضوع را زیاد دنبال نکردند این شایعه قوت گرفت که رایزن مزبور که از قرار یهودی و به ظن قوی در تهران با مخالفین کمونیستها ارتباط پیدا کرده بود، از طرف خود روسها از میان برداشته شده است.

در اواسط فروردین 1319 آلمانها شبانه به کشور کوچک دانمارک حمله ور شدند و سپس به نروژ روی آوردند ولی در آن کشور با مقاومت نیروهای نروژ مواجه گردیدند. و هر چند انگلیس سعی کرد در بندر «نارویک» نیرو پیاده کند و به یاری نروژ بشتابد ولی توفیق پیدا نکرد و پس از چندی قسمت عمده آن کشور هم تحت اشغال آلمان قرار گرفت و پادشاه نروژ با شماری از همراهانش به انگلستان رفت. در اوایل اردیبهشت همان سال رادیو ایران افتتاح شد و در همان ماه خبر هجوم نیروی آلمان به فرانسه و بلژیک و هلند به تهران رسید. دفتر آژانس «پارس» در آن موقع در وزارت امور خارجه بود و هر لحظه اخبار موحشی در باره بمباردمانهای سخت شهرهای هلند می رسید. خبر تسلیم ارتش چند صدهزار نفری بلژیک و عقب نشینی انگلیس از بندر «دنکرک» قدرت جنگی آلمان را بیشتر به چشم جهانیان می کشانید. دیری نگذشت پاریس نیز سقوط کرد و دولت فرانسه تسلیم شد و حکومت به «ویشی» در محل مرکزی فرانسه منتقل گردید.

در تهران به اوضاع وخیم جنگ با خونسردی کامل نگریسته می شد و دولت بیشتر سرگرم کارهای خود بود. در این روزها برای پرورش افکار مردم هیئتی بنابر پیشنهاد دولت تشکیل شده، سخت فعالیت می کرد و مجالس کنفرانس پی در پی منعقد می ساخت. چند هفته پس از سقوط فرانسه روزنامه اطلاعات نوشت مولوتف وزیر امور خارجه شوروی ادعا کرده است آلمانها درون چند واگن راه آهن فرانسوی اسنادی به دست آورده اند حاکی از این که ژنرال و یگان کمیسر عالی فرانسه در سوریه و لبنان قصد داشته است از فراز خاک ایران به بادکوبه (باکو) حملات هوایی نماید. به بیان دیگر یعنی دولت ایران هم از نیت و منظور ژنرال و یگان اطلاع داشته است. رضاشاه که از این تهمت سخت متحیر و متأثر شده بود دستور داد از آن تاریخ به بعد کلیه تبلیغات سوء که علیه سیاست بی طرفی ایران بشود در وزارت خارجه زیر ذره بین بررسی قرار گرفته و جواب لازم داده شود و روزنامه ها نیز منتشر نمایند.

ادامه دارد…