نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل هفتم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

مفاهیم بنیادین در موسیقی سنتی ایران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است 

ادامه تکنیک های آرشه:

آرشه کشی جدا از سیم اسپیکاتو Spiccato به ایتالیایی در سرعت های معتدل و یا کم، نوازنده برای پرش آرشه روی سیم کوشش آگاهانه ای می کند. این تکنیک شبیه به استاکاتو است و با یک ضربه سبک در وسط آرشه اجرا می شود و علامت آن نیز مانند استاکاتو است، یعنی با نقطه روی نت.

ژته یا ریکوچت ( .jeté ( Fr. ) , ricochet ( En :

اجرای ژته معمولاً با آرشه راست است. در این اجرا یک سوم بالای آرشه روی سیم پرش می کند و یک گروه دو تا شش نتی را به صدا در می آورد. ژته با حرکت آرشه چپ غیر قابل اجرا است. اگر تعداد نت ها در یک آرشه بیشتر از معمول باشد اجرای ژته ممکن نیست. معمولاً در ارکستر پیشنهاد می شود بیشتر از سه نت پرش دار در یک آرشه نباشد. البته نوازندگان خوب و توانا قادرند بیش از سه نت را نیز در یک آرشه اجرا کنند. از آنجا که آرشه های ویولنسل و کنترباس کوتاه ترند، سه و یا حداکثر چهار نت را اجرا می کنند.

تریل ها و دیگر افکت های رنگی با استفاده از آرشه تریل ( trill ):

از تریل در سازهای زهی، مانند سازهای دیگر استفاده زیادی می شود. برای اجرای تریل، یک نت را با نت بعدی یا قبلی خود پیوسته و با بیشترین سرعت ممکن می نوازند. اجرای یک نت با نت بعدی و یا قبلی (همجوار) معمولاً به وسیله آهنگساز مشخص می شود. اجرای تریل با استفاده از سیم دست باز زیاد تأثیرگذار نیست زیرا کیفیت سیم دست باز و سرعت حرکت انگشت در این نوع تریل با نت گرفته شده کاملا متفاوت است. زمانی که گروه ویولن ها یا دیگر سازهای زهی تریل را اجرا می کنند تأثیر آن کاملاً با اجرا به وسیله یک ساز تنها تفاوت دارد. علامت تریل این گونه است مه که در بالای نت قرار می گیرد.

ترمولو (tremolo) (اجرای یک سری ریتم های فرموله شده): سه نوع ترمولو اجرا می شود:

۱ـ ترمولو با آرشه

۲ـ ترمولو با انگشت

۳ـ ترمولو با آرشه و یا با انگشت که بسیار تند اجرا می شود «مواج» stormy و یا Trembliny می نامند.

ترمولو با آرشه (bowed tremolo):

تکرار یک نت با ارزش زمانی معین، با حرکت آرشه راست و چپ را ترمولو با آرشه         میگویند. استفاده های دیگر از این نوع ترمولو در آثاری مانند کارمن اثر بیزه، سمفونی فانتاستیک اثر برلیوز و کنسرتو پیانو در سل مینور اثر مندلسون دیده میشوند.

ترمولو با انگشت fingered tremolo:

ترمولو با انگشت، تکرار سریع دو نت با فاصله سوم و بزرگ تر از آن است. آهنگساز معمولاً برای اجرای ترمولو ارزش زمانی کوچک را در نظر می گیرد، یعنی تکرارها به صورت دولاچنگ، سه لاچنگ و یا حتی کوتاه ترند. نتهای تکرار شونده، برای اطمینان از حرکت لگاتو آرشه، با خط اتصال مشخص می شود.

موارد دیگر استفاده از آرشه:

برای تغییررنگ صدا، آرشه ممکن است روی سیم در قسمتهای مختلف آن، مانند محل انگشت گذاری یا نزدیک خرک کشیده شود. در بعضی موارد نیز برای تغییر رنگ، چوب آرشه را به جای موی آرشه، روی سیم می کشند. این تکنیک برای ایجاد صدایی نقره ای شبیه به فلوت است و منظور آرشه کشی روی محل انگشت گذاری (گریف) است و برای نشان دادن آن، از یکی از اصطلاحات بالا استفاده می شود.

به معنای نواختن با چوب آرشه است که به دو طریق اجرا می شود:

col legno:

برای اجرای این افکت قسمت چوبی آرشه را روی سیم می کشند.col legno tratto

صدای حاصل از این افکت نسبتا ترسناک است. از این تکنیک برای اجرای ترمولو و گاه نواختن لگاتو نیز استفاده می شود.

‏col legno battuto:

در این افکت، نوازنده با چوب آرشه روی سیم ضربه می زند و از افکت قبلی بیشتر معمول است. صدای ضربه ای این افکت شبیه به اسپیکاتوی کوتاه و خشک است.

افکت های رنگی بدون آرشه:

پیتزیکاتو pizzicato:

نوع دیگر از تکنیک های تولید صدا در سازهای زهی، کندن یا زخمه زدن با انگشت روی سیم است که پیتزیکاتو نامیده می شود و کاربرد زیادی دارد. نوازنده ویولن یا ویولا انگشت شست خود را بر گوشه محل انگشت گذاری می گذارد و با انگشت اشاره یا سایر انگشتان سیم را می کند. گاه ممکن است نوازنده با انگشت شست، سیم را بکند که در این صورت این عمل را با حرف D مشخص می کنند. نوازنده ویولنسل یا کنترباس به راحتی با انگشت اشاره بدون تکیه شست، سیم را می کند (بعضی نوازندگان ویولن و ویولا نیز این روش را در اجرای پیتزیکاتو به کار می گیرند). در نواختن پیتزیکاتو، آرشه را معمولاً با سه انگشت دیگر در دست راست نگه می دارند. اگر لازم باشد تمام قطعه یا قسمت طولانی آن، با پیتزیکاتو اجرا شود باید با استراحت های طولانی همراه باشد. گاه نیز نوازنده، آرشه را روی پوپیتر می گذارد تا برای اجرای پیتزیکاتو کنترل بیشتری داشته باشد. وقتی قرار است پیتزیکاتو نواخته شود، واژه pizzicato (یا کوتاه شده آن : pizz) در پارتها و پارتیتورها نوشته می شود و وقتی نوازنده دوباره بخواهد با آرشه بنوازد، واژه arco نوشته خواهد شد. هنگام اجرای پیتزیکاتو نوازنده باید وقت کافی برای آماده شدن برای کندن و بعد دوباره، با آرشه زدن را داشته باشد. اگرچه مواردی در کارهای ارکستری و کارهای سولو وجود دارند که در آن ها وقتی برای این کارها نیست اما این موارد نادرند.

پیتزیکاتوی دست چپ (Left – hand pizzicato):

این افکت بیشتر در کارهای تک نوازی و ارکستر مجلسی رایج است تا در کارهای ارکستر سمفونیک هنگامی که علامت + بالای نتی نوشته می شود، سیم را با یکی از انگشتان دست چپ میک کنند. این سیم غالبا دست باز است و کنده از انگشت کوچک برای کندن استفاده می شود. در بعضی موارد تعدادی از نتها با دست چپ می شوند.

پیتزیکاتو با ناخن (snap or fingernail pizzicato):

این روش نواختن پیتزیکاتو، از نوآوری های قرن بیستم است که در کارهای بلا بارتوک دیده می شود. علامت پیتزیکاتو با ناخن ( 2 ) بالای نتی که کنده می شود قرار می گیرد و با کندن سیم با ناخن روی محل انگشت گذاری اجرا می شود. م پیتزیکاتوی دیگری که در کارهای بلابارتوک دیده می شود، عبارت است از گرفتن و رهاکردن سیم به نحوی که به صفحه انگشت گذاری برخورد کند، علامت این پیتزیکاتو چنین است.

صدای گرفته یا خفه (mutes):

در تمام سازهای زهی اجرای نتها با سوردین امکان پذیر است. سوردین وسیله کوچک پلاستیکی، چوبی یا فلزی است که روی خرک می گذارند و باعث تولید صدای کمتر و تغییر کیفیت تن می شود. اگرچه اجرا با سوردین، نرم خواهد شد ولی امکان اجرای f و یا ff هم امکان پذیر است. هنگام اجرای صدای خفه یا غیر خفه باید به نوازنده فرصت کافی برای گذاشتن و یا برداشتن سوردین داده شود. گذاشتن سوردین معمولاً زمان بیشتری لازم دارد تا برداشتن آن. برای گذاشتن سوردین از اصطلاح ایتالیایی con sordino و برای برداشتن آن از senza sordino استفاده می شود. بعضی از نوازندگان از گیره ای استفاده می کنند که به راحتی به پشت خرک میلغزد اما بعضی هنوز از سوردینهای قدیمی استفاده می کنند که روی خرک نصب می شود و گذاشتن یا برداشتن آن نیاز به وقت کافی دارد.

کوک تغییر یافته ( scordatura):

برای ایجاد افکت های رنگی یا منظورهای دیگر، سیم دستباز تمام سازهای زهی را ه داد. این عمل scordatura نامیده می شود که واژه ای ایتالیایی، به معنای کوک تغییریافته است. کوک تغییر یافته، از قرن هفدهم برای آسان نواختن قطعات مشکل در تنالیته های غیر مرسوم، اجرای آکوردهای غیر معمول، تغییر رنگ ساز و همچنین اضافه نمودن وسعت ساز در صدای بم یا زیر به کار گرفته شده است. زمانی که کوک تغییر یافته، مدنظر باشد آهنگساز باید کوک هر چهار سیم و را، هم در پارتیتور و هم در بخش هر ساز در ابتدای قطعه یا در قسمت لازم مشخص کند. برای بازگشت به کوک اولیه نوازنده به وقت کافی نیاز دارد که با اصطلاح accord یا accordatura مشخص می شود.

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی.

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد….