گردآورنده: شهرداد خبیر

برگرفته ازکتاب “از کودتا تا سقوط”

ساخت راه آهن و پلیس

مخبرالسلطنه هدایت می نویسد: «پلند آمریکایی با دلالت دکتر میلسپو خزانه دار کل برای تدارک نقشه راه آهن استخدام شده و چند نفر مهندس زیردست او کار می کنند. به او گفتم مهندسین را به چه اعتبار می پذیرید؟ گفت: ما به تصدیق نامه مؤسساتی که در آنها کار کرده اند نگاه می کنیم. اول اسفند 1305 من پیشنهاد راه آهن را به مجلس بردم. از غرائب مصدق السلطنه مخالف شد که در عوض قندسازی باید دایر کرد. راه آهن منافع مستقیم ندارد. گفتم از راه آهن منافع مستقیم منظور نیست و منافع غیر مستقیم آن بسیار است. نظمیه و نظام (شهربانی و آرتش) هم منافع مادی ندارند، اما برای مصالح مملکت ضروری اند.»

مسیر راه آهن نخست از بندر گز تا تهران تعیین و کلنگ آن در تهران بیرون دروازه محمدیه به زمین زده شد. اتفاقاً آن روز غبار و توفانی شد. وزرا و نمایندگان دول بیگانه و گروهی از مردم در این مراسم شرکت داشتند. در جایگاه برگزاری تشریفات خیمه هایی برپا کرده بودند. وسایل پذیرایی نیز مهیا بود. مخبرالسلطنه نویسنده کتاب خاطرات و خطرات و نخست وزیر وقت، کلنگ نقره ای را به دست رضا شاه داد. و شاه پس از فرود آوردن نخستین کلنگ به زمین با نخست وزیر دست داد. اما بقول مخبرالسلطنه بادی سر کرد که اوضاع را به سختی بهم زد.

شروع به عملیات ساختمانی در راه آهن انگیزه ایجاد پلیس راه آهن گردید. عملیات ساختمانی راه آهن و ریل گذاری بود، مقاطعه کاران شرکت مزبور هم در شمال و هم در جنوب برای حفاظت تأسیسات و حفظ نظم در حوزه های عملیاتی از شهربانی های اهواز و گرگان درخواست اعزام پلیس کردند. شهربانی اهواز در آن موقع «نظمیه ناصری» نامیده می شد. رئیس شهربانی اهواز هفت نفر پاسبان و یک نفر سرپاسبان مأمور بندرشاپور کرد.

به دنبال گسترش عملیات ساختمانی و توسعه تأسیسات و افزایش کارگران مهندس مشاور راه آهن جنوب با رئیس کل شهربانی مذاکره نمود و موافقت شد تا مأموران مورد نیاز روز افزون ایستگاه های راه آهن از شهربانی کل تأمین شوند، و مآلا سرگرد احمد خدایاری به سمت رئیس پلیس راه آهن جنوب گمارده شد.

پلیس انتظامی راه آهن نخست به دو شاخه تقسیم می شد:

1) پلیس راه آهن ساختمانی

2) پلیس راه آهن بهره برداری.

به موازات شروع راه آهن جنوب، ساختمان نخستین بخش از راه آهن شمال نیز به یک شرکت انگلیسی مقاطعه داده شد و به دنبال آن از سال 1307 خشکانیدن مردابهای کناره دریای خزر و ریل گذاری آن آغاز گردید. گسترش پلیس انتظامی راه آهن اعم از ساختمانی و بهره برداری آرام با پیشروی خطوط جنوب و شمال به سوی تهران همچنان ادامه داشت تا این که در سال 1316 سرهنگ دوم اشرفی با پیشنهاد وزیر راه و تأیید رئیس شهربانی وقت (سرتیپ مختاری) رئیس اداره پلیس راه آهن شد. به دنبال این انتصاب شاخه های پلیس ساختمانی و بهره برداری در هم ادغام شدند و پلیس انتظامی راه آهن در هفت بخش یعنی تهران، ساری، اراک، اهواز، نیشابور، زنجان، یزد و تبریز تأسیس گردید. در دوره در گاهی صحبت از تشکیل یک حزب قوی می شد. می گفتند تیمور تاش وزیر دربار خود ریاست آن حزب را به عهده گرفته بود و هر روز جمعیت ها و حزبهای پیشین به حزب جدید به نام «ایران نوین» می پیوستند. رضاشاه می خواست در ایران نیز مانند ترکیه حزبی مانند حزب خلق تأسیس کند و از این رو تیمورتاش مأمور تشکیل آن شده بود. در این حزب اغلب رجال کشور و مستخدمین عالی مقام دولت و وکلای مجلس شورای ملی عضویت داشتند. تیمور تاش گذشته از این که مؤسس حزب ایران نوین بود، با چند نفر از وزرا و رجال جلسات شبانه ای داشت و بیشتر شرکت کنندگان این محافل کسانی بودند که با زنان اروپایی و آمریکایی ازدواج کرده و می توانستند به اتفاق همسران خود در این مجالس حاضر شوند. نویسنده روزگار و اندیشه ها در باب وقایع سالهای 1307و1308 می نویسد: «رضاشاه در حقیقت دامنه فعالیت خود را به تمام کشور توسعه داده و هیچیک از رشته ها را از نظر دور نساخته بود چنان که جسته جسته صحبت آزادی بانوان می رفت و گاهگاه حتی بعضی از آنان جرأت و جسارت کرده و با روی باز در محافل و معابر می آمدند و کسی هم جرأت اعتراض را نداشت. درشکه ها هم رسم قدیم را کنار گذارده و به اشاره شهربانی دیگر ناچار نبودند مانند گذشته هر گاه مسافرشان زن باشد، کروک آن را پایین بیاورند و بعلاوه نشستن زن و مرد در کنار یکدیگر در درشکه مورد ایراد و خرده گیری واقع نمی شد.»

راه آهن سراسری ایران، که در مسیر طولانی خود از شمال ایران به جنوب کشور، از رشته ‌کوه‌ها، رودخانه‌ها، جنگل‌ها، و دشت و بیابان‌های ایران می‌گذرد، چهار منطقه آب و هوایی را پشت سر می‌گذارد، و دریای خزر را به خلیج فارس متصل می‌کند، در سال ۱۹۲۷ میلادی آغاز شد و با همکاری موفقیت آمیز دولت ایران و ۴۳ پیمانکار از چندین کشور، در سال ۱۹۳۸ میلادی تکمیل شد. این راه‌ آهن به علت اندازه و مهارت در مهندسی که برای گذشتن از مسیرهای پر فراز و نشیب با چالش‌های زیادی روبرو بود، از ویژگی خاصی برخوردار است. گذشتن این راه آهن از برخی از مناطق ناهموار مستلزم احداث ۱۷۴ پل بزرگ، ۱۸۶ پل کوچک، و ۲۲۴ تونل که شامل ۱۱ تونل مارپیچ است، بود. تأمین مالی ساخت پروژه یکی از دغدغه‌های همیشگی ایرانیان بود. به پیشنهاد صنیع‌الدوله رئیس مجلس با وضع مالیات بر روی اقلامی همچون چای، شکر و نمک این مشکل حل شد.

قرارداد نقشه‌برداری برای احداث خطوط راه‌آهن با کنسرسیومی متشکل از شرکت آمریکایی یولن و شرکت‌های آلمانی فیلیپ هولتسمان – ویولیوس برگر و زیمنس باواونیون در سال ۱۳۰۶ به بهای هر کیلومتر حداکثر ۳۶۸ تومان بسته شد.  نخستین شرکتی که در کار نقشه‌برداری و ساختمان راه‌آهن سراسری نماینده‌اش را به ایران فرستاد شرکت ساختمانی یولن آمریکا بود. راه‌آهن سراسری ایران در سال ۱۳۱۴ بهره‌برداری شد و علی منصور، وزیر راه و شهرسازی وقت، در دوازدهم مرداد ۱۳۱۴ لایحه‌ای برای تشکیل مؤسسه راه‌آهن دولتی کشور به تصویب مجلس شورای ملی رساند تا از یکم مهر ۱۳۱۴ «نگاهداری و به‌ کار انداختن همه اموال و اثاثیه و ابنیه و وسایل‌نقلیه و ساختمان‌های فنی متعلق به خطوط آهن و کشتیرانی دریاچه ارومیه» را به‌عهده بگیرد. ساخت راه‌آهن سراسری ایران در چهارم شهریورماه ۱۳۱۷ به‌پایان رسیده و دو خط شمال و جنوب در ایستگاه راه‌آهن سفیدچشمه اراک در استان مرکزی به یکدیگر متصل و در این روز این راه‌آهن با تشریفات خاصی در این استان رسماً به بهره‌برداری رسید. نخستین قطار راه‌آهن نوین در ایران در دوران رضاشاه پهلوی از شاهی (قائم‌شهر کنونی) تا بندر شاه (بندرترکمن امروزی) در سال ۱۳۰۸ حرکت کرد.

ادامه دارد…