نویسنده: امیر فغانی

سیاستمدار X مدعی است که بیشترین شغل را ایجاد کرده است یا خمیر دندان Y  مدعی است که بیشترین تاثیر را روی باکتری های دهان دارد! این ادعاها شاید دیگر زیاد مورد قبول مردم واقع نشود. اما اگر همین ادعاها با یک نمودار آماری پشتیبانی شود چه؟ چه کسی می تواند درستی آمار و نمودارها را که بر پایه ی اعداد و ارقام تهیه شده اند زیر سوال ببرد؟  

آمار، تصوری کمّی و روشن از اوضاع را در اختیار ما قرار می‌دهد. شکی نیست که  این آمار و ارقام همیشه راست می‌گویند. تقریبا کسی با اعداد و ارقام دشمنی ندارد. اما آیا می توان با استفاده از آمار و اعداد درست، تصاویر دروغینی را به مخاطب القا کنیم؟ پاسخ این سوال مثبت است. گاهی افراد به دلایل مختلف از جمله منفعت شخصی یا اهداف ایدئولوژیک یا سیاسی، با اعمال تغییرات در شاخص‌ها و نحوه‌ی نمایش نامناسب ارقام، مخاطب خود را فریب می‌دهند. اما چگونه با داده می توان دروغ گفت؟ چگونه دروغ‌ها را تشخیص بدهیم؟ پاسخ به این پرسشها را در ادامه مقاله مشاهده خواهید کرد.

تعریف دروغ آماری

دروغ آماری عبارتست از گزارش آماری خلاف واقع که در آن از اطلاعات و آمار ساختگی استفاده شده و یا آنکه اطلاعات آن با هدف بزرگ نمایی یا کوچک نمایی دست کاری شده است. اما این  یکی از انواع دروغ های  آماری است. در انواع حرفه ای تر دروغ آماری، بدون تغییر در اعداد، نمایش نمودار به گونه ای دستکاری شده است که هدف بزرگ نمایی یا کوچک نمایی تامین شود. در حقیقت، پیام اصلی هر تصویر و اینفوگرافیک  باید نمایش صحیح واقعیت باشد اما این امر با ایجاد ابهام در تصاویر، کمبود داده و دقت پایین مختل شده  و در نتیجه مخاطب نیز از واقعیت منحرف می شود. تشخیص عمدی بودن یا نبودن این اقدامات، نیاز به شناخت استراتژی‌های دروغگویی دارد

 مخفی کردن داده مرتبط برای بزرگ کردن آنچه به نفع طراح است!

توزیع های آماری می‌توانند نکاتی را در مورد جمعیت به ما بگویند. شاخص های آماری یا آماره‌ ها  نیز با استفاده از روش مشابهی اطلاعاتی را در مورد جمعیت یا نمونه بیان می‌کنند. در نظر داشته باشید که هر گاه داده های آماری در یک عدد خلاصه شود، برخی از جزئیات آن به هر حال قابل ارائه نیست و خواه نا خواه آن پارامتر نماینده ی کل جمعیت خواهد بود. گاهی اما داده‌ها آنقدر پیچیده هستند که به راحتی نمی‌توان آن‌ها را در یک یا چند پارامتر خلاصه کرد و مورد تحلیل قرار داد، به همین دلیل از روش‌های آماری استفاده می شود. در این حالت مواردی مثل میانگین، مد، انحراف از معیار به تنهایی نماینده ی جمعیت آماری نیستند. از آنجا که هیچ پارامتر یا شاخصی به تنهایی نمی‌تواند تمام حقایق موجود در یک جمعیت را بیان کند، بسیاری از دروغ‌گویان با استفاده از همین نقصان، تصویری غیرواقعی را به مخاطب القا می‌کنند. برای روشن شدن بحث به ذکر یک مثال می‌پردازیم:

تصویر سمت چپ القا کننده‌ی پیشرفت ۱۲ درصدی یک شرکت در سال گذشته است. اما هنگامی که تصویر سمت راست نیز در کنار آن قرار می‌گیرد، مشخص می‌شود که این شرکت در نیمی از ۱۰ بازاری که به فعالیت پرداخته است عملکرد ضعیفی داشته است و رشد نشان داده شده ناشی از موفقیت آن در تنها دو بازار است. آیا برای شما به عنوان یک مشتری یا سرمایه‌گذار علت این عملکرد مورد سوال نیست؟ در اینجا، با حذف نموداری که نشان دهنده جزییات و اطلاعات مرتبط با بحث است، تصویر اشتباهی به مخاطب منتقل می شود.

استفاده از فرم‌ها گرافیکی نامناسب (تحریف داده)

این استراتژی یکی از فراگیرترین و راحت ترین استراتژی‌های دروغ‌گویی با استفاده از داده های آماری است. در این روش تصاویر با اعداد همخوانی ندارند یا به عمد، محور ها طوری انتخاب می شوند تا هدف ارائه دهنده تامین شود.  در یکی از نمونه‌های واقعی این استراتژی که در انتخابات ونزوئلا از طریق رسانه این کشور پخش شده است تصویر زیر به عنوان نتایج انتخابات ارائه شده است تا بر فاصله ی بسیار بین دو نامزد انخاباتی تاکید شود.

اما هنگامی که نقطه ی صفر را به مبدا اضافه می کنیم به این نمودار می رسیم

در مثالی دیگر نگاهی به این تبلیغ شورولت در سال ۱۹۹۸ داشته باشیم:

در این نمودار شورولت مدعی شده است که قابل اطمینان ترین ماشین های وانت آمریکا را می سازد. در نمودار اینطور به نظر می رسد  که ماشین شورولت بسیار بهتر از دو رقیب دیگر خود یعنی  فورد و تویوتا عمل کرده است.  اما نگاهی به محور عمودی نشان می دهد که فورد و تویوتا فقط یک درصد و دو درصد از شورولت عقب تر هستند و اختلاف نشان داده شده در شکل، به این دلیل است که محور عمودی از ۹۵ شروع شده است.  در حقیقت اگر محور عمودی از صفر شروع شود چنین نموداری را می دیدید.