گردآورنده: شهرداد خبیر
برگرفته از نوشته های دکتر حسین زرین کوب
مجلس چهارم
در دوره اول رئیس الوزرایی قوام السلطنه، مجلس چهارم افتتاح شد. انتخابات مجلس چهارم در دوره وثوق الدوله آغاز شده بود و نمایندگان منتخب در آن دوره متهم به طرفداری از قرار داد ۱۹۱۹ بودند. زمانی که مشیرالدوله به رئيس الوزرایی رسید، در بیانیه ای صحت انتخابات را منوط به رجوع به آرای اهالی هر منطقه کرد. این بیانیه موجب شد نمایندگان منتخب در اعلامیه ای مخالفت خود را با قرارداد ابراز دارند.
مجلس چهارم در حالی شروع به کار کرد که کشور حوادث بسیاری را از سر گذرانده بود. جنگ جهانی اول، انقلاب روسیه، قرارداد ۱۹۱۹ و کودتا سلسه حوادث زنجیرواری بودند. که در دوره فترت رخ داده بود. میانه روها که از طیف نامتجانسی تشکیل شده بودند، با نام اصلاح طلبان اکثریت مجلس را در اختیار داشتند.
سیدحسن مدرس، بهبهانی، تیمورتاش، نصرت الدوله فيروز و علی اكبر داور از افراد شاخص این فراکسیون بودند. اصلاح طلبان «ایجاد امنیت و عدالت برای عموم»، ایجاد دولت مرکزی، اصلاحات اداری «و مخصوصا قوه قضاییه» و «توسعه و تکمیل قوه نظامی متحدالشکل» را در برنامه خود داشتند. اصلاح طلبان با علمای روحانی و طبقه بازاری دارای روابط نزدیکی بودند و به نوعی می توان آنها را جانشين حزب اعتدالی دوره های قبل دانست. حزبی که در مجلس دوم تشکیل شده و از حمایت سید عبدالله بهبهانی و سیدمحمد طباطبایی برخوردار بود.
در مقابل اصلاح طلبان، سوسیالیست ها قرار داشتند که «ترکیبی از لیدرهای دموکرات قدیم و اعتدال» بودند. به گفته یکی از اعضای حزب سوسیالیست، ابتدا سید محمدصادق طباطبایی حزب سوسیالیست اونی فیه را تشکیل داده بود و افرادی همچون علی اکبر دهخدا، سعید العلماء و میرزا قاسم خان صوراسرافیل عضو آن بودند. بعد از مدتی، طباطبایی به سلیمان میرزا که دارای تشکیلات جداگانه ای بود، نزدیک شد و حزب سوسیالیست را بنا نهاد. سوسیالیست ها در مرامنامه خود هدف شان را چنین بیان کرده بودند.
رژیم سوسیالیست عبارت است از تبدیل تملكات خصوصی به تملکات عمومی و تشکیل وسایل اقتصادی- اجتماعی برای رفاهیت عمومی، القای اختلافات طبقاتی و خاتمه دادن به انتفاع شخصی از نوع خود و ترقی آزادی و شخصیت انسان…
آنان «تساوی حقوق »، حکومت انتخابی، حکومت مرکزی قدرتمند، تجدیدنظر در قانون اساسی و «تشکیل منطقه های مستقله ولایتی در ولایات در تحت نظارت انجمن های شورویه» را از برنامه های خود شمرده بودند.
سوسیالیست ها از سوی ناظران امور چندان جدی گرفته نمی شدند. دولت آبادی درباره آنان می نویسد: این جمع از مسلک پیش خود دست برداشته، خود را اکنون سوسیالیست می خوانند تا با این عنوان بتوانند بلشویک ها را فریب بدهند. در صورتی که عنوان سوسیالیست به بعضی از آنها به هیچ وجه مناسبت ندارد…
بهار نیز ایجاد حزب را طبیعی و براساس نیاز درونی جامعه نمی داند و معتقد است «انقلاب روسیه موجب تغییر عقيده عده ای از حزب بازان قدیم شده بود… » و در جای دیگر، در مورد مرامنامه آن به نقل از یکی از رهبران حزب می نویسد: «در آن مرامنامه ماده ای در مالکیت و سایر مواد شبیه بدان موجود نبود، ولی آقای یگانی در وقت طبع مرامنامه این مواد را بدون اطلاع من و سلیمان میرزا در آن گنجانید و منتشر ساخت»
ایرج اسکندری هم در مورد عقاید و افکار سلیمان میرزا، ضمن تاکید بر جنبه مذهبی عمویش، می گوید:
سوسیالیسم را به آن معنی می فهمید که عدالت اجتماعی، مقداری هم طرفدار تعدیل سرمایه داری بود، تقليل قدرت آنها، تمر کز صنایع در دست دولت و ملی کردن صنایع و غیره…
اصلاحات نظامی رضاخان و دغدغه دولت ها
همان گونه که بیش تر گفته شد، رضاخان با قوام السلطنه در سرکوب پسیان و جنگلی همکاری و مساعدت نمود. در آن زمان، رضاخان بیشتر به امور نظامی و اصلاحات در این زمینه می اندیشید. عرصه ای که افکار عمومی و حمایت نخبگان را به همراه داشت. «نخوت تعلق داشتن به این حرفه برگزیده در رابطه با غیر نظامی ها» در رضاخان تبدیل به حس برتری طلبی شده بود. نیروهای نظامی در این زمان از سایر نهادها انسجام یافته تر بودند. بنابراین رضا خان با تکیه بر نظامیان، از سیاسیون غافل و نسبت به آنان بی توجه بود. رضا خان خود را در مقامی می دید که کسی را یارای تعرض به آن نبود. از این رو زمانی که جراید و روزنامه ها حمله به کودتا و سیدضیاء را شدت بخشیدند، وی در بیانیه شدیداللحنی خود را مسبب کودتا معرفی کرد: «آیا با حضور من مسبب حقیقی کودتا را جستجو کردن مضحک نیست؟» که رضاخان در این بیانیه نسبت به هدایت افکار عمومی توسط مطبوعات ابراز تردید کرد و پیگیری کودتا توسط آنان را «بروز اغراض و حملات شخصی آنها و تحریک باطنی آبادی سایره» دانست. برخورد خشن سردار سپه با مدیر روزنامه ستاره ایران در رابطه با چاپ یک مقاله نیز که قبلا صورت گرفته بود، نشان دهنده ی بی اعتقادی او به نهادهای مدنی و پاسخگو نبودن به آنها بود.
راز موفقیت سردار سپه، با وجود و بی اعتقادی اش به اصول مشروطه، در اصلاح امور نظامی و تلاش برای قدرت گیری حکومت مرکزی نهفته بود. آرمان و آرزویی که در دوران مشروطه برای همگان روشن و ملموس شد و روشنفکران دریافتند ناسیونالیسم در گرو نیروی نظامی قدرتمند و حافظ قدرت حکومت مرکزی است. تقی زاده در یکی از مقالات خود در شرایط اجرای اصلاحات می نویسد: این دولت باید به هر وسیله است قوای نظامی را تزیید و تکمیل نموده و نظام را تا اندازه ای که در خور گنجایش منابع عایدات مملکت است، عمومی و اجباری کند. اعلان جنگ مستمر بر ضد ملوک الطوایف (فتودالیزم) و نفوذهای غیر دولتی و محلی نموده و آن سرکشان را که سرکشی از حکومت مرکزی قانونی در کمون آنها سرشته و با نظم و تمدن چنانند که شبپره با آفتاب، بر انداخته و به قدرت دولت منتقاد کند. راهزنان را قلع و قمع و لانه آنها را بسوزاند و مجازات های غیر متعارفی درباره آنها جاری کند.
انحلال پلیس جنوب فرصتی بود که بعد از سرکوب طغیان پسیان برای رضاخان پديد آمد. تا از وجود یک نیروی نظامی که حافظ منافع بریتانیا شمرده می شد، خلاصی یابد. در انحلال پلیس جنوب، کرزن، حاضر به مساعدت با مقامات ایرانی نشد، مذاکرات برای حفظ نیرو و اکتفا به تعویض افسران انگلیسی با افسران ایرانی به نتیجه نرسید. وزارت امور خارجه بریتانیا حتی حاضر به تحویل اسلحه و تجهیزات این نیرو به دولت ایران نشد. یک ناظر علت توافق بین ایران و بریتانیا را ناشی از احساسات شخصی نرمان و هاوارد از اعضای سفارت، بر اثر شکست به حیثیت آنان از تبعید سید ضیاء می داند. همچنین وی تاثیر حبس های دولت کودتا بر دولتمردان ایران را در آن امر دخیل می داند. عدم توافق دولتین در این مورد، به افزایش وجهه رضاخان کمک کرد، زیرا وی به عنوان یکی از عوامل کودتا بر مسند وزارت جنگ تکیه زده بود و در این امر از همکاری و مساعدت دولت بریتانیا برخوردار نبود. ادامه دارد …
