نویسنده و گردآورنده : شهرام خبیر

ادامه خطوط باستانی از آغاز تا خط کوفی 

خط اوستایی نیز خطی است که به گمان مستشرقان در دوره ساسانی از همان خطوطی که اصلی آرامی داشته به وجود و خطی نیست که سابقه تاریخی نداشته باشد ولی خط اوستایی کامل ترین خطی است که ایرانی ها به وجود آورده اند و از نظر تحقیقات زبان شناسی و خط شناسی اهمیت بسیار عظیمی درتاریخ ما دارد.

قطعه ای را که از متون اوستایی برای شما میخوانم از هرمز دیشت است، ستایش هرمزد که در آن زردشت با خداوند خودش گفت وگو می کند، و از قطعات کمابیش جدیدتر ادبیات اوستایی است ولی برای ما میتواند نشان دهنده همان زبان و ادبیات باشد که ترجمه اش چنین است: «زردشت از اهوره مزدا پرسید ای اهوره مزدا ای مقدس ترین خرد آفریننده جهان مادی ای پاک در کلام مقدس چه چیز، قادرتر چه چیز پیروزمند تر، چه چیز بلند رتبه تر و چه چیز برای روز واپسین مؤثرتر است . آنگاه اهوره مزدا گفت: ای سپیتمان، زردشت اسم ما و امشاسپندان در کلام مقدس، قادرتر، پیروزمندتر، بلند رتبه تر است برای روز واپسین.» 

از خطوط مهم ایرانی، میانه خط مانوی است. مانی در آغاز دوره ساسانیان ظهور و ادعای پیامبری می کند و سرانجام کشته می شود. مانوی ها برای کتابت متون خود خط خاصی را به وجود می آورند که منسوب به مانی است، این خط هم از خطوط سامی ملهم است و خطی بسیار کامل و دقیق است. در بین متول مانوی بعضی متنهای سخت زیبا از نظر ادبی وجود دارد مانند مرثیه ای که برای یکی از پیشوایان دین مانی وجود دارد به اسم مارزکو که به گمان من یکی از شاهکاری مرثیه سرایی در ادبیات ایرانی است.  اما در این سرزمین وسیعی که اقوام ایرانی زندگی میکردند، خطوط و زبانهای ایرانی دیگری هم وجود داشت. از جمله زبان خُتنی در ترکستان چین، در شرق افغانستان، که در آنجا زبان خُتنی زبان مردم بود. ولی خط رایج در آنجا از هند بود و متون بودایی و این خط از آنجا بدست آمده است. هم چنین در خوارزم و بلخ هم خطوط ایرانی دیگری وجود داشته و حتی در سغد که حدود سمرقند و فرغانه فعلی است، نیز زبان و خط ایرانی وجود داشته که در این بحث مختصر ما نمی گنجد ولی خط سغدی را هم باید بگوییم که از همان رشته خطوط سامی و غربی گرفته شده است با به سر رسیدن حکومت ساسانیان در ایران و آمدن اسلام به سرزمین، ما خطوط کهن و میانۀ ایرانی اندک اندک فرو مرد و از قرن دوم هجری به بعد متون به این زبانها و با این خطوط نوشته نشد مگر تکرار نسخه های کهن و رونویس کردن نسخههای کهن از آن، پس خطوط اسلامی خط کوفی خط نسخ و خطهای دیگری که بعدا پدید آمد، وارد ایران شد و ادبیات دوره جدید ایرانی ادبیات فارسی به این خطوط جدید نوشته شد که خود بحث مفصل دیگری است و باید به وقت دیگری گذاشت.

مقدمه: کریتر یکی از چهره ها و روحانیان برجسته سیاسی، دینی و با نفوذ دوره ساسانی به شمارمی رود. وی از عمری طولانی برخوردار بوده است بطوریکه دوران حکمرانی شش پادشاه ساسانی را پشت سر گذاشته و در این مدت همواره به قدرت و نفوذ سیاسی او افزوده می شده است. جهت اشاره بهسابقه اهمیت روحانیت در ایران در طول تاریخ یادآوری می شوم که گروه مغان از آغاز مهاجرت آریائیان به فلات ایران عهده دار انجام مناسک مذاهب ایزدان آریاییی مانند میترا، آناهیتا، و رهرام و هومن و … بودند.

پس ازظهور زردشت و انقلاب یکتا پرستی او و برکشی اهورامزدا بعنوان خدا توانا و غیر مادی در نبرد مداوم با اهریمن، در نهایت این دو آئین در هم آمیختند و طایفه مغان نیز همچنان به وظایف مذهبی خود، اینبار تحت دین زردشتی جدید که باورهای قدیم آریایی را نیز در برداشت پرداختند. یعنی هم اهورامزدا را پذیرفتند و هم ایزدان قدیم را و با اینکار وحدت دینی را در میان اقوام مختلف سرزمین ایران برقرار ساختند و جایگاه اجتماعی خود را نیز حفظ نمودند. مهمتر از همه جهت چیرگی برکدک خدایی( فیود الیزم) اشکانی و مسامحه دینی آنان که ایران چند تکه سیاسی و مذهبی را در برابر امپراتوری نیرومند روم مسیحی آسیب پذیرکرده بود، اردشیر بابکان براساس وحدت سیاسی و دینی قیام نمود و شاهان شاهی متمرکز و مذهب واحد زرتشتی را بنام سلسله خود بنیان گذاشت. بر مبنای این ضرورت تاریخی می توان نقش روحانیت را در برپایی حکومت ساسانی ارزیابی نمود هر چند که خود خانواده اردشیر نیز از پریستاران (خدمتگزاران) نیایش گاه آناهیتا در استخر بودند. از آنچه ذکر شد می توان دید که همواره به علل تاریخی و اجتماعی و باورهای اعتقادی مردم مغان و آسروانان (روحانیون) از دیرباز درارکان حکومتی ایران بسیار فعال و با نفوذ بوده اند که موبد کرتیر نمونه بارز آنهاست.

بنظر می رسد که او در زمان اردشیر بابکان به علت جوانی پایگاه ویژه نمی داشته اما درزمان شاپور یکم عنوان هیربد یافت و در عهد هرمز یکم عنوان موبد اهورامزدا و در دوره بهرام یکم به قدرت و اعتبار بسیار رسید بطوریکه مانی را، که ازبخت بدش در اوج نفوذ او در بابل ظهور کرد و به تبلیغ پرداخت، با تحریک و مجوز بهرام یکم گرفتار و به قتل رسانید.

کرتیر درزمان بهرام دوم بسیار نیرومند شد و با مخالفان دین زرتشتی مانند یهودیان، بودائیان، مسیحیان نستوری و مانویان به مباره برخاست.

درهمین زمان او به بنای آتشکده های متعدد و تعیین موقوفات و تسهیلات بسیار برای روحانیون (نظیر دوران معاصر!) پرداخت. تلاش بی وقفه او سبب شد تا به رغم تبلیغات گسترده مانی و پیروان او دین زرتشتی  در عمل نیز دین رسمی دوران ساسانی اعلام گردد و مورد پذیرش جامعه متکثران روز واقع شود. بازتاب کشمکش های دو آئین زرتشتی و مانوی در منابع بازمانده به زبان پهلوی مشهود است و بهمین ترتیب با آئین رو به توسعه دیگر یعنی مسحیت نیز این تقابل بویژه درارمنستان و غرب ایران تا سقوط این سلسله ادامه یافت.

از کرتیر چهار کتیبه بزرگ در محلی که بیش از او تنها جایگاه کتیبه ها و پیکره نگاره های شهر یاران ایران بود بجا مانده که این نشان دهنده اهمیت و مرتبه  سیاسی وی است . 

کتیبه های کرتیر به طور کلی به دو موضوع عمده می پردازند:

نخست معرفی او و القابی که داشته و شرح کارهایی که در زمان هر پادشاه انجام داده است و دیگری شرح معراج او.

تعریف کتیبه

اگر چه برای «کتیبه» در فرهنگ های فارسی معانی و مفاهیم کلی و عام نظیر نوشته های دیوارها و امکان متبرکه، سردربناها، حاشیه پارچه، سفره، بیرق و امثال آن آورده اند) لغتنامه دهخدا، زیرمدخل «کتیبه») این واژه در زبانهای ایران باستان مفهومی اختصاصی تر یافته است که امروز به آن سنگ نوشته یا بصورت کهنتر سنگ نبشته می گوئیم. برای واژه «کتیبه» در فارسی باستان- dipi- بکار رفته که به معنی – نوشته- است . این واژه ظاهرا وام واژه ای سومری از – dup- است. dipi- اسم مونث به معنی نوشته یا کتیبه است. از این واژه در فارسی میانه اسم dipir (دبیر) بجای مانده که برگرفته از واژه – dipibara است. امروزه دبیر- دبیرستان-دبستان-دفتر-دیوان (کتاب یا اسنادوسیستم اداری)- دیوان سالاری را از همین ریشه به کار می بریم. کتیبه های فارسی میانه به آن دسته از متون اطلاق می شوند که به این زبان برروی سنگ، آجر، گل، گچ، فلز، چوب، سفال، پاپیروس، پوست و پارچه نوشته شده اند.

کتیبه های فارسی میانه (پهلوی ساسانی) به واسطه احتوا بر مهمترین داده های زبانی و تاریخی عهد ساسانی از اهمیت خاصی برخوردارند. از این رو، این متون همواره مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران بوده و بویژه در سده حاضر بارها مورد بررسی، ترجمه و تفسیر قرار گرفته اند و با تلاش محققان از دشواریهای کتیبه های مذکور (با توجه به گذشت زمان و آسیب دیدگی آنها) و نیز افزایش اطلاعات زبانی و کشفیات جدید باستانشناسی کاسته شده و ترجمه آنها همواره منَقح تر و روشنتر شده است.

سالشمار فرمانروایی ساسانیان معاصر کرتیر

۲۵۰-۲۰۶ م. (قیام بابک، پدر اردشیر)

حدود ۲۲۴ م. پیروزی اردشیر بر اردوان چهارم اشکانی

۲۴۰ م. آغازفرمانروایی شاپور یکم

۲۷۰ م. درگذشت شاپور یکم و حکومت یکساله هرمز یکم، پسر شاپور، مشهور به «دلیر»

۲۷۱ م. آغازحکومت بهرام یکم (گیلانشاه)

۲۹۳-۲۷۴ م. فرمانروایی بهرام دوم

۲۹۳ م. حکومت چهارماهه بهرام سوم (سکانشاه) پسر بهرام دوم

۲۹۳ – ۳۰۲ م. فرمانروایی نرسه، پسر شاپور یکم

۳۰۲ – ۳۰۹ م. شاهی هرمز دوم، پسر نرسه

کتیبه کرتیر در کعبه زردشت  (استان فارس)

این کتیبه ۱۹ سطری در زیر کتیبه فارسی میانه شاپوریکم در ضلع شرقی کعبه زردشت نگاشته شده است. پژوهشگران ازوجود این کتیبه بی خبر بودند تا اینکه در سال ۱۹۳۶ میلادی با خاکبرداری اطراف کعبه زردشت متن آن آشکار شد. این کتیبه به ترتیب درباره معرفی کرتیر و ذکر عناوین و القاب او در زمان شاپور اول، هرمز اول، بهرام یکم و بهرام دوم است. بر این اساس او در زمان شاپور اول عنوان هیربد و در عهده هرمز یکم عنوان موبد اورمزد (اهورامزدا) را به دست آورد و دادور یا قاضی کل کشور شد. وی همچنین موفق به دریافت کلاه و کمر از سوی هرمز یکم شد. این عنوان را در زمان بهرام یکم برادر هرمز یکم نیز حفظ نمود. سپس با روی کار آمدن بهرام دوم، پسر بهرام یکم، به اعتبار و عناوین کرتیر افزوده شد. کرتیر در ادامه به ذکر فعالیت های دینی خود مانند مبارزه با ادیان دیگر و تاسیس آتشکده ها و تخصیص موقوفات برای آنها می پردازد. وی در این کتیبه همچنین از اصلاح موبدانی که به نظر او دچار انحراف بوده اند سخن به میان می آورد و فهرست ایالاتی را که در زمان شاپور یکم به تصرف ایران درآمده بود ذکر می کند. سرانجام کتیبه با دعا پایان می پذیرد.  دراین شماره ابتدا به ذکر متن کتیبه.به پهلوی ساسانی وترجمه فارسی ان بصورت بند بند می پردازم تا علاقمندان با تطابق هردو با زبان نیاکان خویش اشنا شوند ودرشماره بعد واژه نامه وتوضیحات لازم را خواهم اورد.

۱- ud az kirdir I mowbid, yazdan ud šabuhr šähän šah hu-paristay ud hu-kamag hän, u-m pad an spas l-m pad yazdan ud šabuhr šähän-šah kard häd, an-am kard šabuhr šähän-šah pad kardagan Iyazdan pad dar ud šahr ō šahr, gyag ö gyag ham-šahr pad magustan kämkar ud pädixšay ud pad framan Isabuhr

۱- پس من کرتیر موبد – به ایزدان و شاپور شاهان شاه خوب خدمت کننده و خوش نیت بوده ام، و مرا بدان سپاس که به ایزدان و شاپور شاهان شاه کرده بودم شاپور شاهان شاه مرا برای اعمال مربوط به  ایزدان در دربار و شهر به، شهر جای به جای در همه، شهر به، مُغستان کامگار و فرمانروا کرد و به  فرمان شاپور.

 ادامه دارد…