نویسنده: سید سعید زمانیه شهری

فصل پنجم سلسله مقالات شجریان، سروش مردم، فردوسی موسیقی ایران

سازهای کوبه ای-ضربه ای (بدون پوست) موسيقی محلی نواحی مختلف ايران

به نام خداوند رنگین کمان

خداوند بخشنده مهربان

خداوند مهسا، حدیث و کیان

خداوند یک ملت همزبان 

که این خانه مادری، میهن است

که ایران زمین، کاوه اش یک زن است

ادامه سازهای بادی:

د) دهانه پیاله ای: صدا در این سازها از طریق ارتعاش لب ها در یک محفظه کوچک شبه پیاله ای ایجاد می شود. شیپور یکی از نمونه های معمول این نوع سازهاست. بنابراین، شیپورها، بوق های فلزی، بوق های صدفی، نفیرهای شاخی، گرناهای فلزی، کرمیل ها، مارسازها، و … در این گروه قرار می گیرند. اگرچه بیشتر سازهای دهانه پیاله ای در گروه هواصداهای مطلق هستند اما یک نمونه هو اصدا از جنس صدف حلزونی وجود دارد که به اعتبار داشتن یک یا دو سوراخ صوتی بر روی بدنه در زمره سازهای مقید است. هواصداهای مطلق و هو اصداهای مطلق سازهایی هستند که بر روی لوله یا محفظه صوتی آنها سوراخی برای انگشت گذاری و تغییر ارتفاع صدا وجود ندارد. به عبارت دیگر این هواصداها یا فقط توانایی ایجاد یک صدا را دارند و یا برحسب نوع و شکل بدنه می توانند چند صدا را براساس قانون اصوات طبیعی هارمونیک در لوله های صوتی ایجاد کنند. شکل ظاهری و جنس این هواصداها بسیار متنوع و گوناگون اند. نمونه هایی از کرنای فلزی با دهانه انتهایی شیپوری (کرناهای نقاره خانه مشهد)، نمونه هایی از شیپور فلزی با یک، دو یا چند خم در لوله صوتی، نفیرها (انواعی از بوق شاخی) کرنای گیلان، کرنای مازندران، نمونه هایی از سوت سوتک از جنس ساقه گیاهان و یا سفال، نمونه هایی از بوق با بدنه ای از جنس صدف و …اینها همه نمونه هایی از انواع هوا صداهای مطلق هستند.

برخی سازهای این گروه (انواعی از سوتکهای سفالی فاقد سوراخ بدنه) به جای لوله دارای محفظه صوتی هستند و هواصداهای مطلق با توجه به چگونگی ایجاد صدا در آنها به انواع مختلفی تقسیم بندی میشوند، از جمله: با زبانه یک لایه (نمونه ای از نی زبانه دار ترکمنی) و با دهانه پیاله ای (کرنای مشهد، کرنای گیلان، کرنای مازندران، بوق بوشهر، بوق صدفی، نفیر و …) تقسیم می شوند. 

این سازها از جنس های مختلفی مانند نی، شاخ، پوست، درخت، چوب، فلز، سفال و … ساخته می شوند. انواعی از هواصداهای مطلق زبانه دار، با زبانه های متعدد یک لایه وجود دارند که نوع غربی آنها آکاردئون، سازدهنی و انواع ارگ های بادی دستی هستند. از سازهای این گروه دو نمونه (گارمون آذربایجان و هارمونیای بلوچستان) در موسیقی نواحی ایران مشاهده می شوند. 

ویژگی های عمده این گروه از سازهای هواصدا عبارت اند از: 

ـ داشتن زبانه های متعدد یک لایه داشتن کلاویه

ـ داشتن مخزن یا فانوس تأمین کننده هوا

ــ داشتن امکان ایجاد چند صدا به طور همزمان

اکنون به بررسی دقیق تر شاخص ترین نمونه های هواصدا در نواحی مختلف ایران می پردازیم: 

۱) هواصدای آزاد ورورک: ورورک، تنها هواصدای آزاد شناخته شده در ایران است که در گذشته در بعضی از روستاهای منطقه رودبار گیلان و شاید برخی مناطق دیگر متداول بوده است. از این ساز دو نمونه با دو ساختار مختلف شناسایی شده است. نمونه اول تیغه ای است کشیده و باریک و نوک تیز با بدنه ای محدب از جنس چوب، و نمونه دوم قوطی شکل است. در هر دو نمونه یک رشته طناب به سر ورورک بسته شده است. نوازنده با گرفتن سر طناب، ورورک را با سرعت در هوا می چرخاند. در این چرخش، بدنه ورورک هم در رخد و هم به دور خودش و در نهایت، این دو حرکت (وضعی و انتقالی) باعث شکافتن هوا و تولید صدای ورورک می شود. از این هواصدا در گذشته نوجوانان برای بازی و سرگرمی استفاده می کردند. هواصدای مقید لبه دار لوله ای نی و نی از قدیمی ترین سازهای مورد استفاده بشر است که از گذشته های دور تا به امروز در شکل های گوناگون در میان تمام فرهنگ ها متداول بوده است. شاید بتوان نی را که منشأ شکل گیری بسیاری از سازهای هواصدا در فرهنگ های مختلف بوده است ساده ترین و در عین حال عجیب ترین ساز، با ساختاری ساده و صدایی عمیق و نافذ دانست. این ساز در انواع، اندازه و جنس های گوناگون تقریباً در تمام نواحی ایران متداول است و می توان آن را یک ساز شبانی و ساربانی دانست زیرا بیشتر نوازندگان این ساز در نواحی ایران از میان چوپانان و ساربانان بوده و هستند. نی در نواحی مختلف ایران با نام های مختلفی چون نی، نای، نل، لوله، للهوا، شمشال، دمکش و … . شناخته می شود. 

ویژگی های ظاهری و ساختاری نی: نی لوله ای صوتی است در طول ها و قطرهای مختلف که جنس آن غالباً از نی نیزار است. برای ساختن نی، قسمت مناسبی از نی نیزار را که هفت بند و شش گره داشته باشد جدا می کنند. قطر نی معمولاً از بالا به پایین کاهش می یابد. روی نی معمولاً چهار سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت ایجاد می کنند. نی در برخی نواحی مانند مازندران، بختیاری و … پنج سوراخ و در کردستان پنج تا شش سوراخ در جلو دارد. نی مورد استفاده در موسیقی دستگاهی ایران پنج سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت بدنه دارد. دور دهانه بالایی نی (قسمتی که در آن می دمند) را از سمت بیرون کمی می تراشند تا لبه لوله تیزتر و تولید صدا در آن آسان تر شود. 

تکنیک اجرایی نی: در بیشتر نواحی ایران نی را به طور مایل روی لب ها می گذارند و در آن می دمند. نوازندگان ترکمن، نی را به جای لب روی دندان می گذارند که این شیوه نواختن در تمام ایران منحصر به فرد است. بعضی نی نوازان شمال خراسان و منطقه کتول در استان گلستان نیز تحت تأثیر این شیوه، نی را با دندان می نوازند. در موسیقی دستگاهی ایران نیز ظاهراً از دوره نایب اسدالله، نی با دندان نواخته می شود و بر اساس برخی روایات شفاهی، نایب اسدالله نیز این شیوه را از ترکمن ها اقتباس کرده است. در نواختن نی، با لب ها، از تکنیک نفس برگردان استفاده می شود. این تکنیک به نوازنده امکان می دهد بتواند موسیقی را بدون مکث و به صورت ممتد اجرا کند. در نفس برگردان، آخرین مقدار هوا در محفظه دهان ذخیره می شود. نوازنده از طریق بینی، شش های خود را از هوا پر می کند. در موسیقی ترکمنی و موسیقی دستگاهی ایران که نی یا دندان نواخته می شود به علت بازبودن دهان، امکان استفاده از تکنیک نفس برگردان وجود ندارد. در بلوچستان، گیلان (دیلمان) و کردستان، نی امکان ایجاد چهار منطقه صوتی را ـ با تفاوت هایی در جنس و زنگ صدا ـ به طور بالقوه دارد اما در همه نواحی ایران الزاماً از تمام این محدوده صوتی استفاده نمی کنند. این چهار محدوده صوتی در عرف موسیقی شهری شامل یم، اوج، غیث و پس غیث است. حدود اجرایی هر یک از این چهار منطقه در پی، با وجود پنج سوراخ در جلو و با فرض این که بم ترین صدا نت « دو » باشد.

منطقه اوج یک اکتاو بالاتر، و منطقه پس غیث دو اکتاو بالاتر از منطقه بم است. منطقه غیث نیز در فاصله پنجم، درست بالاتر از منطقه اوج قرار دارد. اما در وصل دو منطقه بم و اوج، صدای «سی» وجود ندارد و این موضوع یکی از مشکلات اجرایی نی است. علاوه بر این، در وصل مناطق صوتی مختلف به هم نیز از نظر جنس و رنگ صدا مشکلاتی وجود دارد. به همین دلیل نوازندگان نی در اجرای موسیقی دچار مشکلاتی چون پرش های اجباری اکتاو، ساختن صداها با تغییر وضعیت لب ها، تغییر مقدار دمیدن و کامل یا ناقص گرفتن سوراخ های صوتی می شوند. این مشکلات البته در نی هایی که چهار سوراخ در جلو دارند بیشتر است. هنگام اجرای موسیقی با نی در بعضی نواحی ایران، صداهایی همراه با صدای اصلی نی شنیده می شوند که بخشی از صدای مطلوب نی در این فرهنگ هاست و به هیچ وجه اضافی تلقی نمی شوند. بعضی از این صداها عبارت اند از صدای حنجره نوازنده صدای ورود دایم همزمان اجرا کردن ملودی در فاصله اکتاو تعویض سریع اکتاو در بعضی صداها که اغلب باعث ایجاد صداهای هارمونیک در پی می شود.  در پایان مقاله این ماه، تصنیف «یاری اندر کس نمیبینم یاران را چه شد» از آلبوم «بیداد» ساخته روانشاد استاد پرویز مشکاتیان را به آن دسته از هموطنانی تقدیم میکنم که به شورش سال ۵۷ دامن زدند و با نادیده گرفتن خدمات اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریامهر مملکتی که می شد با اندکی اصلاحات درونی متکامل تر کرد را به ورطه نابودی کشاندند. این تصنیف شعری از حضرت حافظ با اجرای حضرت استاد محمدرضا شجریان است که در اوایل دهه ۶۰ توسط ایشان در اعتراض به حکومت و عدم تحقق  وعده های نظام حاکم اجرا گردید:

یاری اندر کس نمی بینیم یاران را چه شد

دوستی کی آخر آمد دوستداران را چه شد

آب حیوان تیره گون شد خضر فرخ پی کجاست

خون چکید از شاخ گل باد بهاران را چه شد

کس نمی گوید که یاری داشت حق دوستی

حق شناسان را چه حال افتاد یاران را چه شد

لعلی از کان مروت برنیامد سال هاست

تابش خورشید و سعی باد و باران را چه شد

شهر یاران بود و خاک مهربانان این دیار

مهربانی کی سر آمد شهریاران را چه شد

گوی توفیق و کرامت در میان افکنده اند

کس به میدان در نمی آید سواران را چه شد

صد هزاران گل شکفت و بانگ مرغی برنخاست

عندلیبان را چه پیش آمد هزاران را چه شد

زهره سازی خوش نمی سازد مگر عودش بسوخت

کس ندارد ذوق مستی میگساران را چه شد

حافظ اسرار الهی کس نمی داند خموش

از که می پرسی که دور روزگاران را چه شد

و… تا ساز هست و آواز هست، شاگردان مکتبت، به نامت و با یادت، صبوح ها پر می کنند و قدح ها خالی. 

ساقیا…، سرو چمان…،  قدحت پُر مِی باد.

ادامه دارد…